Cinas Sanatı ve Cinas Türleri

07.08.2015

Cinas Nedir Cinas Sanatı Cinas Çeşitleri

Yazılışları ve okunuşları aynı ama anlamları farklı olan sözcükleri bir arada veya kafiye olarak kullanma sanatıdır. Eskiler cinasa sanatını “ Lafzı bir, manası ayrı olan ve bir ibarede kullanılan kelimelerdir.”[1] Lafzı bir tabiri sesleri, okunuşu, yazılışı bir anlamına gelir. Anlamları farklı sözcükler arasındaki yazılış ve söyleyiş benzerliğidir. Cinas sanatı “ Yazılışları ve söylenişleri bir, ama anlamlan farklı iki sözcüğü bir arada kullanma sanatı “ şeklinde de tarif edilebilir. Söylenişleri ve yazılışları aynı ancak anlamları farklı olan kelimelerden kafiye yapmaya " tecnis " de denilir. Bir başka deyişle tecnis ile cinas eş anlamlı olmaktadır. Azerbaycan edebiyatındaki tecnis adlı şiir türü cinaslı şiir demek olur.

Cinasta önemli olan dört husus vardır. Eski edebiyatta bu dört hususa ” vücuh-ı erba- i ittifak” ( ittifak edilen dört husus ) adını vermişlerdir. Buna göre aralarında cinas alakası bulunacak olan iki kelimenin harfleri 1 ) tür, 2 ) sayı, 3 ) heyet 4 ) düzen bakımlarından uygun olmalıdır.

Cinaslar ( tecnis ) bu dört özelliğe sahip olup olmaması bakımlarından çeşitlere ayrılırlar. Cinas edebi bir terim nesirde de, şiirde de cümle arasında da kullanılabilir. Hatta şiirdeki dizeler arasındaki kelimler içinde de kafiye olarak da cinas kullanılabilir. Cinas denilince sadece cinaslı kafiyeyi anlamak veya kafiyede cinas çeşidini aramak yanlış olur.

Basit Cinas:

“Bir evde dü zen olursa düzen olmaz o evde “ Dü zen iki kelimeden oluşur ve iki kadın anlamına gelir, düzen ise tek kelimeden oluşur. Bu beyitteki düzen ve düzen arasında Mürettep Bir Tam Cinas vardır. He şeyiyle tam olan mürettep cinaslara Cinası müteşabih” denir düz zen ve düzen arasında “Cinası müteşabih” vardır.

Bahçe sana bağ bana

Sen git dedim bağbana

Bağbana mesken olmaz

Zülfün teli bağ bana

Bağ bana veya bahçıvana anlamındaki bağban kelimeleri arasında mürettep ve cinası müteşabih cinas vardır.

Cinas Türleri

Tam cinas:

Cinası oluşturan sözcükler birbirinin aynısı olursa, okunuş ve yazılış bakımından fark yoksa u tür cinaslara tam cinas ( Cinas-ı Tam ) denir. Eskiler bir cinasın tam cinas olabilmesi için “vücuh-ı erbaada ittifak” olması şartını ararlardı. vücuh-ı erbaada ittifak demek ise dört unsurun hâsıl olması demekti Tam cinasın dört unsur ise, cinası oluşturan kelimedeki harflerin okunuşunda, sırasında, harekelerinde ve nevilerinde ( harf türlerinde ) tamlık olması gerekiyordu. Bunlardan biir eksik olursa o cinas tam cinas sayılmazdı. Günümüzde de bu kural tam cinas için geçerlidir.

“Benim için her bir sözün kıymetlidir inciden
Gözyaşların akıtma gel, odur gönlüm inciden”

Dizelerindeki “inciden ” sözcüklerinde tam cinas vardır. Birinci “inci” sözcüğü “istiridye içerisinde oluşan, inci mücevher anlamında iken gönlüm “inciden” deki anlamı ise incitmek fiilidir. Anlamları farklı, yazılış ve söylenişleri aynı olduğu için, bu dizelerdeki cinasa “tam cinas’ denir.

Eskiler Tam cinası Basit ve Mürekkep olmak üzere ikiye ayırmışlardır. Yukarıdaki beyitte oluşan İnciden cinasları Basit Tam Cinastır. Mürekkep cinasta ise lafız - iki tanedir.

Mürekkeb cinas:

Cinası meydana getiren sözlerin en az birinin iki tam sözcükten ya da iki ayrı sözcüğün hecelerinden meydana gelmesidir: [2]

Bülbül eder güle naz
Ağlayan çok gülen az

Uğrarız sadmesine her gelenin
Bu da bir çiftesi bir har gelenin [3]

Meclis-i erbab-ı dil bir lahza sensiz olmasın
Hürmetin inkar eden alemde hürmet bulmasın Nedim

İlk hürmet haram ikinci ise itibar manasındadır ama cinas olan bu iki kelimenin ikisii de isim kökenlidir. Cinas kurulan sözcüklerin her ikisi de isim sıfat, fiil gibi aynı türden olursa buna mümasil. Cinas denir. Hürmet sözcükleri arasında mümasil cinas ilişkisi vardır.

Mürekkeb cinas a) müteşabih cinas, ( cinas-ı müteşabih) b) mefruk cinas ( cinas-ı mefruk ) c) merfû cinas olmak üzere üç çeşittir.

Müteşabih cinas, ( cinas-ı müteşabih) : Yazılışları aynı olan kelimelerden oluşan cinas çeşididir.

Dûş olup bir taze yâre

Câna açdım taze yâre Vasıf

Mefruk cinas ( cinas-ı mefruk ) Cinaslı sözcüklerden biri, iki ayrı sözcük olarak kullanılıyorsa böyle cinaslara ayrık cinas (tam olmayan cinas) denir.

“Gayet çoktur değil, benim yaram az
Bana yardan gayri cerrah yaramaz”

“yaram az” ve “yaramaz” . Birincisi iki ayrı sözcükten, ikincisi ise bir sözcükten oluşmuştur. Sözcükler ayrı yazılsa da benzerlik söz konusudur.

Her nefeste işledim ben günah

Bir günah için demedim bir gün ah Süleyman Çelebi

Ey kimsesizler el veriniz kimsesizlere
Onlardır ancak el verecek kimse sizlere

Kısmetindir gezdiren yer yer seni
Arşa çıksa akıbet yer yer seni

Merfû cinas ( cinas-ı merfu ) Bölünmüş, ayrılmış tefrik edilmiş Cinası oluşturan sözcüklerden birisinin diğer bir kelimenin parçası olduğu cinas çeşididir.

Ah kim ağzım sulandı seyrederken sakızı

Bûse vadiyle şeker çiğnerdi bir ter- sâ kızı Snblzade Vehbi

Neden değer vermedim olmalıydı baş tacım
Hançer gibi saplandı içimde büyür acım [4]

Muharref Cinas ( Cinas-ı muharref )

Muharref kelimesinin anlamı: Tahrif edilmiş, değiştirilmiş, kalem karıştırılmış, bozuk demektir. Cinas-ı muharref, Osmanlıca alfabesi ile okunuşları farklı ama yazılışları aynı olan kelimelerle yapılan cinaslardır. Bu tip cinaslarda yazılış aynı olsa okunuşta fark vardır.

Leb-i la’li bana nukl olduğunu nakl etsem [5]

Dizesinde nukl ile nakl Osmanlıcada aynı harflerle yazılır. Ama birinin okunuşu “ nukl “ ( meze- yemiş ), diğerinin nakl ( taşımak – yazmak ) dir.

Nakıs Cinas ( Eksik cinas )

Cinası oluşturan kelimelerden birisinin başında fazladan bir ses – harf – bulunan cinas çeşididir. Bu cinas çeşidi de kendi arasında mutarraf, müşevveş ve müzeyyel olmak üzere üçe ayrılır

a) Mutarraf Cinas: mutarraf "bir şeyin yarısı, iki cüzünden bir cüzü"manasına gelir. Cinaslı kelimelerden birisinin başında fazladan bir ses vardır.

Zamanıdır, hadi, yazsın balem olay gazeli

Onun mahareti vardır, yazar kolay gazeli Nihat Boztepe, Ağaç Kasidesi/44

“Olay” ve “kolay” sözleri “ olay “ sözleri ile cinaslıdır. Ancak kolay sözünün başında bir “ k “ harfi fazla olduğundan cinas-ı mutarrafdır.

Ebedî susmayı derpiş eden âhir konuşur

Kimi nikbin kimi hicrân ile kâhir konuşur Nâil Memik, Neslimizin Masalı

Beyitte cinas “âhir”sözcüğü ile yapılmıştır. Ama “ Kâhir “ kelimesinin başında “k “sesi fazla olduğundan cinas-ı mutarrafdır.

b) Müşevveş Cinas : ( Müşevveş Türkçe ‘de "karışık" anlamına gelir ) Bu tip cinasta cinası oluşturan sözlerin birisinin ortasında fazladan ses bulunur.

Gösterdim mürâcatı görme nâ-be- câ

İlcâ-yı fart-ı fâka ile etdüm ilticâ Safâ [6]

İlcâ – elif- lam, mim- elif harfleri ile yazılır. İlticâ ise - elif, lâm, te, cim elif harfleriyle yazılır dolayısı ile iltica da cim fazladır.

Mey-âşâmân-ı bezmin sözleri hep câmdır Cem’dir

Bizim güftârımız sâkî mey-i gül-fâmdır femdir. CEVRİ

Müzeyyel Cinas: Müzeyyel, zeyli, eki, ilâvesi olan anlamına gelir. Cinası oluşturan sözlerden birisinin sonunda fazladan bir ses vardır.

Saki elindeki bülbüleyi bülbül eylesen

İçsen şarabı ruhlarını gül gül eylesen Bâki [7]

Goncalar ağız açıp derler zebân-ı hâl ile

Tâzele peymânelerle vaktidir peymânını ( NECATİ)

Beyitte “peymân” ve “peymâne” cinaslıdır. Ancak Osmanlıca yazımda “peymân”, “peymâne” sözlerinde bir harf eksiktir

Lâhik Cinas : ( Cinas-ı Lâhik )

Lâhik kelimesi ; “yetişen, ulaşan, erişen, eklenen, katılan” anlamlarındadır. Bu tip cinaslarda cinası oluşturan kelimelerden birisinin harfi değişiktir. Bu tip cinaslara cinası mütekarip de denir. Mütekarip ise: birbirine yakın olan, gittikçe birbirine yaklaşan manalarındadır.

Bu tip cinaslara “ cinas-ı gayri tam “ tam olmayan bazı sesleri değişen cinaslar da denir.

Fırtına mı yakmıştı, gözünden hüzün damlar

Sırtına mı yüklenmiş buluttan düşen gamlar?

Beyitteki fırtına ve sırtına lahik cinası meydana getirir.

Sana eydürem ey paşa
Neler geliserdür başa Yunus Emre

Bize Tâhir Efendi kelb dimiş
İltifâtı bu sözde zâhirdür.
Mâlikî mezhebim benüm zîrâ
İ’tikâdumca kelb tâhirdür Nef’î

Eski yazıda “tâhir” ile “zâhir”in ilk harfleri olan “tı” ile “zı” arasında sadece bir nokta farkı vardır. Bundan dolayı buradaki cinas, tam olmayan cinastır. [8]

Kimün geçsen öninden sanma ardunca baka kalmaz
Baka kalur gözi ammâ vücûdından beka kalmaz Emrî

Mısra sonlarındaki “baka kalmaz” ve “beka kalmaz” sözcükleri arasında, iki sözcükten oluştukları için mürek-keb, aralarında her bakımdan ses benzerliği mevcut olmadığı için de tam olmayan cinas vardır.

Sakın tab’-ı âzâdı âzârdan

Hem âfâk-ı âfât-ı bed-kârdan ( LAEDRİ/ANONİM)

Buradaki cinaslı sözler “âfâk” ve “âfât” sözcükleridir. Görüldüğü gibi sondaki harfler farklıdır

Mükerrer – Müzdeviç - Cinas

Cinaslı kelimelerden birisinin diğer kelimenin son hecesi ile ses ve yazılış bakımlarından aynı olmasıdır. Bu tip cinaslara müzdeviç cinas ( cinas-ı müzdeviç ) da denmiştir.

Dirheme kılma heves kim var anın sonunda hem

Eyleme dînâra meyli âhirinde nâr var ( ZATİ )

Buradaki cinaslar ; “dirhem “ ile “hem” ve “dinar” ile “nâr” arasındadır.

Etdi nisâr aleme kef-i nesîm sim

Gl-şende şâh-ı gl gibi sen de dökül saçıl

Nesim: rüzgar, sim : gümüş anlamlarındadır.

Vuslat ateşiyle yandıkça yandım
Umuda yön veren mihmandım sandım

Cinas-ı Hat

Osmanlıca yazıma göre cinaslı sözcükler arasında sadece nokta farkı vardır. Sadece harfler arasındaki nokta farklarından oluşan cinaslara “ Cinas-ı Hat “ denir.

Ey Fuzuli öldün efgan itmedin rahmet sana

Rahm kıldun halka efganınla zahmet virmedün Fuzuli

Rahmet ve zahmet arasında sadece nokta farkından kaynaklanan farktan oluşan bir cinas vardır. Zahmetin ” z “ si ile Rahmetin “ r “harfinin yazımı arasında Osmanlıca yazımda sadece bir nokta farkı bulunur.

Güvenip aklına kalma câhil

Ki olur ekser-i âkil gâfil ( LAEDRİ / ANONİM)

Beyitte gâfil ve âkil cinaslıdır. Ama Osmanlıca yazımda âkil noktasız gâfil noktalı yazılır.

İştikak Cinası

Kâtip ve kitap gibi araların türeme olan kelimelerle yapılan cinastır. Pekiştirmeli kelimeler ve ikilemeler ile yapılan cinaslar da iştikak cinası arasında değerlendirilir. Lafz- cinas, darbi cinas, cinas-ı mühmeliye yani işaret cinası da bu cinas türleri içinde değerlendirilir.

Kap kara ise ne gâm badesi rengîn olsun

Saffet-i la’lini tağyir edemez hat cânâ

Tas tamam oldu yeter sâki biraz da ayağın

Çek tahammül edemez meşrep-i erbâb-ı safâ ( YÜSRİ )

Bezm-i işrette çalınsa neyler

Âdemi pâdişeh eyler meyler ( YÜSRİ )

Cinaslı Kafiye :

Cinas Örnekleri

Her nefeste işledim ben bir günâh
Bir günâh için demedim bir gün âh (Süleyman Çelebi)

Bu beyitteki gün ah ve günah sözcükleri arasında cinas vardır.

Haylıca vakit oldu ben bu derde yanalı
Binme nâmert atına ya mıhı düşer ya nalı (Anonim)

Ah kim ömrüm cihan mülkünde cânansuz geçer
Ben cihan mülkün nlderem çünkü cân ansuz geçer (Ahmet Paşa)