Örtmece Nedir Dolaylı ve Güzel İfade Etme

ÖRTMECE NEDİR VE ÖRNEKLERİ

Yunanca “ ευφημισμός “ euphemismus,
Fransızca:  euphémisme,
Almanca:  verhüllung/euphemismus,
 İngilizce: euphemism, İ
İspanyolca:  eufemismo [1]

Bu sözcüğün kökeni Yunanca ευφημισμός ‘euphemismus’ kelimesine dayanmaktadır.  Yunancada eu “iyi”, pheme “konuşma” anlamındadır ve  “güzel kelimelerle konuşmak” manasına gelmektedir.[2]

Örtmece sözcüğünün batı dillerindeki karşılığı öfemizmdir.  Öfemizm sözcüğünün Türkçedeki anlamsal ve işlevsel karışlığı için örtmece sözcüğü türetilmiştir.  Örtmece sözcüğünü, doğrudan doğruya söylenmesinde sakıncalar bulunan kavramların etik ve edebi olacak şekilde dolaylı biçimde ve daha güzel sözlerle anlatılması şeklinde tarif edebiliriz

Örtmece terimi ile ilgili farklı tanımlar verecek olursak: “Söylenmesi kaba, çirkin, çarpıcı ya da sakıncalı görülen sözcükleri, kavramları kullanacak yerde, bunları daha dolaylı bir biçimde anlatma yolu” ; “ kaba, çirkin ve sakıncalı nesneleri veya kavramları, başka sözcüklerle daha uygun bir biçimde ifade etme sanatı”[3],  “uygunsuz, kaba, müstehcen olduğu veya korku verdiği için adı ağza alınmak istenmeyen kavramların başka ifadelerle anlatılmaya çalışılması”, “Anlamı ve çağrışımı korkulan, sevilmeyen, iğrenilen öğeler taşıyan sözcükler yerine, bu çağrışımları engelleyecek başkaca sözcüklerin kullanılması ”[4] şekillerinde de tarif edilebilir.  Şu halde örtmece terimini: Kaba kaçabilecek ifadeleri  estetik ve edebe uygun bir şekilde söyleyebilmek; bayağı, söylenmesi ayıp veya zarif olmayan sözleri zarif hale getirerek söylemek olarak da  ifade edebiliriz. [5]

Şu halde örtmece;  uygunsuz, kaba, kötü, müstehcen, iğrenç, yakışıksız, utandırıcı, nahoş olan söylenmesi etik olmayan kelime veya kelimeleri ve kavramları  “müphem, yumuşak, dolambaçlı, zararsız” şekilde ifade etmek işidir.

Açıkça söylenmesinde ahlaki, üslup ve edebi yönden sakıncaları olan sözcükleri daha etik ve edebi şekilde söylemek çabasından kaynaklanan örtmece yaparak ifade etmek eyleminin Güzel Adlandırma, Dolaylama , Kinaye   ad aktarmaları ve mecazi mürsel  ile çok yakın ilişkileri vardır. Hatta söylenmesi abes olan kavramları örtmece yoluyla ifade etmek zaten aynı zamanda ve dolaylama  olacaktır. Bunlar yapılınca da mecaz, mecazi mürsel, ve kinaye de yapılmış olmaktadır. ( bkz Güzel Adlandırma)

Örtmece yapmak dilimizde iyi adlandırma, güzel adlandırma olarak da ifade edilebilmektedir. Örtmece yoluyla ifade etmek aynı zamanda edeb-i kelâm ve asalet ile alakadardır. ( Bkz Asalet Hasâset Edebi Kelam Hüsnü Tabir Mümtaziyet ) Örtmece sözcüğü eski dilde hüsnü tabir ve mümtaziyet olarak da ifade edilmiştir.

Örtmeceler “şekle dayanan örtmeceler”, “anlama dayanan örtmeceler” ve “ödünçlemeler” olmak üzere üç ana gruba ayrılmış şekilde [6] incelenmektedir. Bunların da alt gurupları bulunur. Aşağıda verilen örneklerin bazılarının aynı zamanda dolaylama, bazılarının açıkça güzel adlandırma, bazılarının sözcük grupları bazılarının kelimeler şeklinde olduğuna dikkat edelim.

Değişik Örtmece Örnekleri

Kara kaçan Sıpa, eşek yavrusu
Ağzı kara :  Arabozucu, dedikoducu, kovcu ,kötü, kara haber
Azrail :  Can alıcı
Özü kara:  Sütü bozuk
Engelli : Sakat
Pezo pezevenk:  Muhabbet tellalı, fuhuş aracısı
Popo: Kalçalar, kıç
Adres değiştirmek:  Ölmek,
Hakka kavuşmak, Hakka yürümek : Ölmek
Mercimeği fırına vermek :  Evlilik dışı ilişkide bulunmak
Aşna fişna:  Gizli dost, flört, oynaş
Hayat kadını:  Fahişe (
Temizlik işçisi:  Çöpçü
İmam kayığı : Tabut
Tahtalı köy : Mezarlık
Kaldırım mühendisi:  İşsiz güçsüz
Serbest meslek:  İşsiz

KAYNAKÇA 

[1] Yrd. Doç. Dr. Arzu ÇİFTOĞLU ÇABUK,” TÜRKÇEDEKİ ÖRTMECE SÖZLERİN OLUŞUM YOLLARI”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 2015 Cilt: 4 Sayı: 5
[2] Aksan, Doğan (1990). Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim. Cilt 3. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
[3] Karaalioğlu, Seyit Kemal (1975). Edebiyat Terimleri Kılavuzu. İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri. s. 285. 19 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2016.
[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/guzel-adlandirma/114486
[5] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/edebi-kelam-edebi-soz-nedir-ta-zim-ve-asalet-nedir/85846
[6] Yrd. Doç. Dr. Arzu ÇİFTOĞLU ÇABUK,” TÜRKÇEDEKİ ÖRTMECE SÖZLERİN OLUŞUM YOLLARI”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 2015 Cilt: 4 Sayı: 5