Parmak Hesabı Mikyas’ün Nil Sel Ölçüsü ve Şairin Gözyaşları

 Parmak Hesabı Mikyas’ün Nil ( Sel Ölçüsü ) ve Şairin Gözyaşları

Mikyas’ün Nil Nedir? 

Osmanlıca yazılışı: Mikyas’ün Nil  : النيل مقياس

Mikyas’ün Nil , Nil nehrinin taşkın, kabarma ölçüsü anlamına gelen bir tabirdir.

Eski devrilerde büyük nehirlerdeki sel baskınlarının özellikle Nil nehrinin taşkın derecesini ölçmek için kullanılan bir ölçü sistemine parmak hesabı denirmiş.

Nil nehri, Missisipi ve Amazon nehirleri ile birlikte hem en uzun hem de Amazon nehrinden sonra Dünya'daki en çok su taşıyan nehridir.  Toplam 6650 km.lik uzunluğa sahip olan Nil nehri Sudan, Etiopya ve Burundi’den gelen kollarıyla Mısır’a kadar ulaşıp, İskenderiye ve Dimyat’ta ’de Akdeniz’e dökülür.

Nil, taşkınları ile meşhur olmuş,  eski devrilerde Mısır'ın ekonomisi nerede ise Nil taşkınları veya dinginliği üzerine konumlanmıştır.  Mısır için hayati önem taşıyan  Nil nehrinin taşkın derecesini ölçmek için parmak hesabına Ümmü’l kıyas, mikyas-ı Nil de denmiştir. “Mısır ekonomisi büyük oranda tarıma, tarımın verimliliği Nil nehrinin taşkınlarına bağlı olduğundan yılın belli dönemlerinde kabaran suyun seviyesinin ölçülmesi ilk çağlardan beri bir zorunluluk halini almıştır. İslâm kaynaklarına göre ilk mikyas, Feyyûm Kanalı’nı açtıran Yûsuf peygamber tarafından Memfis’te yaptırılmıştır.”[1]

Evliya Çelebi Ümmü’l kıyas, mikyas-ı Nil ‘i şu şekilde tarif etmiştir. “ şeş tarafı ta yirmi beş arşına çıkıncaya kadar onar kertik parmak hesabıdır. Darb-ı meseldir ki buna Mısır’ın parmak hesabı derler. Buna mümasil birisi bir beyit irad etmiştir.

İntizar-ı sabr ile oldu helâl it’am nâs,
Nice bir parmak hesabın gösterir ümmü’l kıyas “ [2]

Bu hesabın nasıl yaptığı ise İslam Ansiklopedisinde şu şekilde izah edilir. “Suyun sâkin vaziyette iken seviyesinin ölçülebilmesi için nehrin özel olarak hazırlanmış ıskalalı bir havuzla irtibatlandırılması esasına dayanan mikyâsü’n-Nîl (Nilometre) ana yapısı itibariyle, ortasında üzeri taksimatlı beyaz mermerden sekizgen bir sütun bulunan etrafı duvarlarla çevrili kare şeklinde bir havuzdan ibarettir. Girişe dört basamakla çıkılmakta ve  bir merdivenle tabana kadar inilmektedir. Sütun 8,646 m. yüksekliğinde olup bir kirişi taşımaktadır. Sütunun üzerindeki taksimat 16 zirâa (bir zirâ yaklaşık 54,05 cm.) ve üstteki 10 zirâın her biri 24’e bölünmüştür; 24 alt bölüm kendi arasında altışarlı dört grup halindedir ve cetvelin en üstünde “on yedi” (seb‘a aşer) yazmaktadır”[3]

Nil, eski edebiyatta genellikle Mısır   ile birlikte Mısır  'ın başkenti olan Kahire;  Nil Nehri ,  Mısır’dan gelen kand Kand Nedir Şeker Şükker Sevgilinin Dudağı ,  Yusuf u Züleyha , Yusuf-u Kenan kıssaları, Yusuf’un içine atıldığı kuyu  Haman Kimdir Haman Firavun ve Hz. Musa üçlemesi ile alakalı olarak telmih edilen kıssalar ile birlikte bolluğun ve bereketin timsali olarak anılır. ( bkz Mısır Divan Şiirinde Mısır Ülkesi) Nil Nehri nden çöle hayat vermesi, çölde bereket saçması, ve pek meşhur taşkınları ile de söz edilir. [4]

Dönüp kavm-i Fir‘avn’a cünd-i adû
Hudâ gark-ı Nîl etti bî güft ü gû            Cinani

Eylegil tâbût-ı cismin garka-i Nîl-i fenâ
Tâ bula Mûsî-i cân Fir’avn-ı nefsinden mefer          Nevi ( bkz  Nil Nehri    )

Divan Şiirinde Mikyas’ün Nil ve Şairlerin Ağlama Dereceleri

Nil nehri ve mikyas’ün Nil divan şairlerimizin ağlama derecelerini, şiddetlerini ve miktarlarını ifade etmek için kullandıkları mübalağa ve benzetmelerden biridir. Şairler, gözyaşlarını Nil nehri ile mukayese ederek anlatırlar .

Nil nehrinin taşkınları ile ilgili olarak yapılan mikyas’ün Nil parmak hesabı şairlerimizin gözlerinden akan seller için de kullanılan bir sel taşkını derecesini kıyas etme hesabıdır. Şairlerimiz sevgilileri için döktükleri gözyaşlarını kimi zaman bu ölçü ile ölçmüşlerdir. Divan şairlerinin gözlerinden akıttıkları yaş, gözlerinden akan seller, su taşkınları ancak Nil nehri ile mukayese edilebilir.  Nil’in taşma derecesinin “Mikyâs havuzu içindeki sütunun üzerinde bulunan parmak parmak kertiklerden anlaşıldığı “ [5] gibi âşıkların gözlerinden akan seller de ancak bu şekilde ölçülebilir.

Ancak şairler sevgili için gözlerinden akan yaşlardan çok da şikâyetçi değillerdir. Gözlerinden akan yaşları bereket olarak gören şairler de vardır. Belki de bu sayede sevgili insafa gelecektir.

Müjem parmak hesabın gösterir tuğyân-ı eşkimden
Ol dem kim Nil-i girye didemi ümmü’l kıyas eder   Nazim

Nil gibi taşan gözyaşlarım gözlerimi yaşlı müje haline getirir. Gözlerimden akan bu seller ise ancak Nil nehrinin taşma hesabını gösteren ümmü’l kıyas ile ölçülebilir.

Sarf edip dilber yolunda varını şimdi bize
Nil-i eşk-i çeşm-i ter parmak hesabın gösterir.   Rızayi [6]

Sarf eyledikçe artmadadır hem çü nehr-i Nîl
Yâ Rab bu seyl-i eşk-i meşakkat tükenmedi       Şeref Hanım

Bakmaz ol sultân-ı Mısr-ı hüsn hergiz hâlüme
Nîl-veş cûy-ı sirişküm turma tugyân itmede    Baki  [7]

Cûşiş-i girye ‘alâmetdür hurûş-ı rahmete
Rûd-ı Nîl'ün geldügi gibi füzûn mikyâsdan   Nabi

Nabi bu beytinde “ Nil’in taşmasıyla bereket ortaya çıkması gibi gözyaşlarının çağlamasının da rahmete alamet olduğunu” [8]ifade etmektedir.

Mikyas’ün Nil hesabı kimi kez de şairlerimizin mahdumlarının cömertliklerini ihsanlarını vb ifade etmek için kullanılmıştır.

Bahr-i zehhâr-ı mürüvvet kim kef-i dür pâşının
Her benânı Nil-i efdal ile atâ kıyasıdır.

Onun inciler saçan elleri,- cömertliği- öyle bir çoşkun denize benzer ki ihsanlar taşıran her parmağı ancak Nil’in taşkınlarını hesap eden -mikyas’ün nil- parmak hesabı ile ölçülebilir.

KAYNAKÇA 

[1] MAHMUT KAYA, https://islamansiklopedisi.org.tr/mikyasun-nil
[2] Ahmet Talat Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, . S 391, Evliya Çelebi x. S. 3233 ‘ten iktibasla
[3] MAHMUT KAYA, https://islamansiklopedisi.org.tr/mikyasun-nil
[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nil-nehri-beyitlerle-nil/134640
[5] ESMA ŞAHİN, “Klâsik Türk Edebiyatı Metinlerinde Nil Nehri”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 19, İstanbul 2017, 275-312.
[6] Ahmet Talat Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, . S 391
[7] KÜÇÜK, Sabahattin (1994), Bâkî Dîvânı: Tenkitli Basım, Ankara: TDK.
[8] ESMA ŞAHİN, “Klâsik Türk Edebiyatı Metinlerinde Nil Nehri”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 19, İstanbul 2017, 275-312.