Mısır Divan Şiirinde Mısır Ülkesi

Mısır ülkesi ( Divan Şiirinde Mısır )

Osmanlıca Yazılışı:  مصر - Mısır

Mısır ya da Mısır Arap Cumhuriyeti,  Libya,  Sudan, İsrail, Akdeniz ve doğuda Kızıldeniz’le çevrili Kuzey Doğu Afrika ülkesidir. Başkenti Kahire olan bu ülke 1512- den itibaren Yavuz Selim zamanında Osmanlı devletine ilhak olmuş o tarihten, 18. Yy ın sonlarına kadar en önemli eyaletlerinden birisi olmuş önemini muhafaza etmiştir.

Kadim Mısır medeniyetinin, piramitlerin ve Firavunların memleketi olan Mısır, çölleri ve Nil nehri ile divan şiirinde adı en çok geçen memleketlerin başında gelmektedir.

Mısır, divan şiirinin en gizemli memleketlerinden birisi olarak karşımıza çıkar. Mısır, zenginliği,  sultanlığı ile, Yusuf’u Kenan hikayeleri ile, Yusuf ile Züleyha kıssaları ile, Yusuf Peygamber’in yurdu olması, Yusuf’un kardeşi Bünyamin, Hz Ya’kup,  Hz Musa ile Firavun , Haman ve Hz. Musa münasebetleri, ( bkz  Haman Kimdir Haman Firavun ve Hz. Musa) Hz. İbrahim  ve eşlerinin firavunlarla münasebetleri,  hurmaları, şekerleri,  Mısır kandı,  Mısırdan gelen kağıtlar, Mısır’dan gelen Habeş ve Habeşi  köleler, Şeyh İbrahim Gülşeni ve tarikatının merkezi olması, bazı şehzadelerin ve paşaların oralarda kalması, oraya sığınması, pek çok şairin değişik nedenler ile Mısır ile münasebetlerde bulunmuş olmaları, Mısır’ın  uzak bir diyar olması, bir masal kenti olarak hayal edilmesi ile, zenginliği, Mısır gibi zengin bir ülkeye sultan edilme hayali vb ile  pek meşhur bir ülkedir. ( bkz Firavun Divan Edebiyatında Firavun Tasavvuru )

N‟idem Mısr ilinün sultanlığını
Çü Yûsuf düşmişem Ken’ândan ayru       (Karamanlı Aynî

Her kimin bir sencileyin Yûsuf-ı Ken’ânı yok
Gönlü bir Mısr-ı fenâdır kim anın sultânı yok (Usûli)

Mıŝra gelme yaŋılursaŋ sākin olma Ŝāmin ol
 İzzet itmezler gerek Yūsuf gerek Bünyāmin ol       Kabuli[1]

Mısr-ı gama şâh itdi beni çarh-ı bed-ahter
Ya‘kûb-sıfat Yûsuf-ı Ken‘ân’dan ayırdı          Ravzi 

Mısır, sadece beyitlerde adı geçen bir memleket olarak karşımıza çıkmaz. Pek çok şairimizin Mısır konulu müstakil şiirler yazmış olması dahi Mısır’a ne kadar önem verildiğinin göstergesidir.  Nitekim, Dr Mustafa Erdoğan’ın araştırmasına göre Karamanlı Aynî, Ahmed Paşa, Revânî, Kabûlî, Fehîm-i Kadîm, Mezâkî, Tecellî, Râmî Paşa ve Neylî  gibi şairlerimizin Mısır için müstakil şiirler yazdığı [2]tespit edilmiştir.

İy yiryüzinde yektā ümmü’l-bilād olan Mıŝr
Cennet-ŝıfat cihānda iy bu’l-Ćibād olan Mıŝr  Aynî’

Zelīl olmak Fehīmā Rūmda biŋ vech ile yegdür
Baŋa lāzım degüldür mülk-i Mıŝr içre azīz olmak   Fehim –i Kadim[3]

Mısır'ın başkenti olan Kahire;  Nil Nehri,  Mısır’dan gelen kand ( [4] Kand Nedir Şeker Şükker Sevgilinin Dudağı, ,  Yusuf ve Züleyha ,Yusuf-u Kenan kıssaları, Yusuf’un içine atıldığı kuyu, şiirlerimizde Mısır ile ilgili başlıca mevzulardır.  Mısır’dan söz edilmesini sağlayan diğer bir büyük neden ise Haman - Firavun ve Hz. Musa üçlemesi ile alakalı olarak telmih edilen kıssalardır.

Mısr ilinün şekkerleri cân tûtisin gûyâ m‟ider
Dil andelîb olur mı ya gülşende her nesrîn içün (Karamanlı Ayni )

Şeker’in beyaz  hale getirilmesi ilk kez Mısır’da başarılmış o beyaz şekerlere Kand denilmiştir. Şeker , sevgilinin dudağını hatırlatan başlıca objelerden birisi olduğu için akla kand ve Mısır gelir. Sevgilinin yüzü güzelliğinden dolayı Yusuf ile de sık sık ifade edildiğinden Yusuf’da şairi hemen Mısır’a götürmektedir.

Lebin halâvetini benden işitenler eder
Hikâyet-i şekeristân-ı Mısrdan tevbe     (Ahmet Paşa )

Yûsuf-ı Şîrîn-dehensin husrevâ didüm didi
Yok Behiştî Mısr-ı hüsnün bir şeker-güftârıyem (Behiştî )

Egerçi Yûsuf-ı Mısrî kamu güzelden a’lâdur
Senün hüsnün bugün andan hezârân bin kez evlâdur   Ahmedi

Mısır en çok  “Ken'an, Rûm, Bağdad, Şam, Habeş gibi adlarla yan yana ve tenasüplü olarak karşımıza çıkar. Sevgilinin bulunduğu belde, Şehir, köy, mahalle Mısır olarak tasavvur edilir. Bu durumda âşığın gözyaşları Nil gibi akar “ “[5] Yusuf peygamberin güzelliğini telmih edilerek sevgilinin yüzü Mısır'a, kendisi de sultana benzetilir.  Mısır, divan şairlerinin aklına Yusuf’un düştüğü kuyu ve zindan nedeni ile zindan kelimesini de akla getirmektedir.  Nil ise, aşığın gözyaşıdır.

Ahdüm olsun ger der-i cennet olursa ey Fehīm
 Ŝağ olursam geçmeyem bir daĥı bāb-ı Mıŝrdan   Fehim-i Kadim [6]

Mısr’ı terk eyleyelüm gel beri ey la‘li şeker
Varalum seyr idelüm yâ Haleb’i yâ Şâm’ı      Ravzi 

Dönüp kavm-i Fir‘avn’a cünd-i adû
Hudâ gark-ı Nîl etti bî güft ü gû            Cinani[7]

Eylegil tâbût-ı cismin garka-i Nîl-i fenâ
Tâ bula Mûsî-i cân Fir’avn-ı nefsinden mefer          Nevi[

Mısır, Nil ve Kızıldeniz’den Hz Musa’nın Fıravun’dan kurtulmak için Kızıldeniz’i yarmasından dolayı olarak da söz edilir.

Bir asânın sırrında kaç ejderhâ kayboldu,
Yarıldı Kızıldeniz, Firavunlar ne oldu?!         Seyrî’

Eski devride Mısır yapımı kılıçların değerli olması nedeni ile de Mısır’dan söz edilmiştir. Bir müddet Mısır’da bulunduğu anlaşılan Fehim-i Kadim aşağıdaki şiirde divan şairlerinin Mısır’dan söz etme nedenlerinin birçoğunu bir şiirde sıralamıştır.

Ol ki ĥurşīd-i cemāl-i yārdan maħrūm olur
 Žulmet-i  gamda vücūdı źerreveş ma’dūm olur

Görinür nakş-ı emel āurbetde de zīrā gelür
Levħ-i pīşānīye evvel her ne kim mersūm olur

Çeşmüme gāhī ĥayāl-i Rūm ider şöyle hücūm
 Kim sevād-ı Mıŝr gūyā ne ona-i mevhūm olur

Dil-berüŋ Mıŝr içre nā-yāb olduğın seyr eylese
 Ehl-i ışka Kenan-ı Yūsuf vakası ma’lūm olur

Mālik-i Yūsuf da olsaŋ Mıŝr zindāndur Fehīm
Göŋlümüz müştāė-ı ħüsn-i dil-berān-ı Rūm olur.[8]      Fehim-i Kadm

KAYNAKÇA

[1] Mustafa ERDOĞAN, BAZI OSMANLI ŞÂĐRLERĐNĐN MISIR ĐZLENĐMLERĐ, https://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi15/16erdo%C4%9Fanmustafa.pdf

[2] Mustafa ERDOĞAN, BAZI OSMANLI ŞÂĐRLERĐNĐN MISIR ĐZLENĐMLERĐ, https://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi15/16erdo%C4%9Fanmustafa.pdf

[3] Mustafa ERDOĞAN, BAZI OSMANLI ŞÂĐRLERĐNĐN MISIR ĐZLENĐMLERĐ, https://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi15/16erdo%C4%9Fanmustafa.pdf

[4] Eski devirlerde  “çarkara “ , “sakkhara” gibi adlarda bilinen şeker koyu renkte bir yiyecek iken Mısır’da icat edilen bir teknik ile beyaz bir renkle üretilmeye başlanmış ve “kand” adını almıştır.( Geniş bilgi Kand Nedir Şeker Şükker Sevgilinin Dudağı--Kelle Şeker Kelle-i Kand Nedir)

[5] H. Dilek BATİSLAM, DİVAN ŞAİRİNİN BENZETME DÜNYASINDA MISIR VE NİL, https://arastirmax.com/en/system/files/dergiler/79199/makaleler/6/1/arastirmax-divan-sairinin-benzetme-dunyasinda-misir-nil.pdf

[6] Tahir Üzgör, Fehîm-i Kadîm Hayatı, Sanatı, Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 1991, s. 3-9. 54 age, s. 134.

[7] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/firavun-divan-edebiyatinda-firavun-tasavvuru/100690

[8] Tahir Üzgör, Fehîm-i Kadîm Hayatı, Sanatı, Dîvân’ı