Şeyhoğlu Mustafa Hayatı Edebi Kişiliği

ŞEYHOĞLU MUSTAFA
 

HAYATI

Şeyhoğlu Sadreddin Mustafa, 15 Yüzyılın şöhretli mesnevi şairlerindendir. 1340 yılında doğ muş ve muhtemelen 1409 yılından önce ölmüştür. Ancak nerede doğduğu bilinmemektedir. Saray çevresine yakın soylu bir aileden gelmektedir.  Doğum tarihi şairin Hurşîdnâme adlı eserindeki bir ibareden anlaşılır.  Bu eserinde “asıl adının Mustafa olduğunu, Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ’yı 1401 yılında yazdığı zaman 62 yaşında olduğunu” [1]açıkça söyler.  Şeyhoğlu, buna göre 1340 yılında doğmuştur.[2]

 Germiyan beyi Süleyman Şah'ın yanında nişancılık ve defterdarlık hizmetlerinde bulunmuştur. Daha sonra Yıldırım Bayezid'e intisap etmiştir. 

Ölüm tarihi kesin olarak bilinemeyen Şeyhoğlu, Germiyan Beyliği sınırları içinde yaşamış, Germiyan beyi Süleyman Şah'ın ölümünden sonra Yıldırım Bayezid'in yanına gelmiş, Osmanlı sarayına intisap etmiştir. Şeyhoğlu'nun  Farsça 'dan yaptığı tercümeler çoktur. Fakat onu meşhur eden asıl eseri "Hurşidnâme"sidir. Bu eser, mesnevi tarzında yazılmış bir aşk ve macera romanıdır. Önce Germiyan Bey'i Süleyman Şah'a, sonra  Osmanlı Padişahı Sultanı Yıldırım Bayezid'e sunulmuştur. “ Şeyhoğlu’nun nerede, ne zaman öldüğü ve mezarının nerede bulunduğu da belli değildir. Abdülvâsî Çelebi’nin 1414 yılında yazdığı Halîl-nâme’de Şeyhoğlu Mustafa’dan da bahsetmesine bakılırsa şairin, 1414 yılına yakın bir zamanda öldüğü söylenebilir.”[3]

EDEBİ YÖNÜ

Ş. Mustafa’nın edebi kimliğinde İran edebiyatı şairlerinden Ferîdüddîn Attâr ve Senâî’nin, önemli rolü vardır. Türkçeye oldukça hâkim olan şair, Arapçayı, Farsçayı ve eski kültürün beslenme kaynaklarını oldukça iyi bilmektedir. Şeh-nâme’den, Kelile ve Dimne ve Mesnevî-i Ma‘nevî’yi  hatmetmiş bilgisi ve “Farsça ana kaynaklara olan hâkimiyeti eserlerine de yansımıştır.” Şeyhoğlu’nun eserlerinde öğretici taraf ağır basar. Öncellikle bir tercüme yazarı olmasına rağmen eserlerine kendi kişiliğin vuracak kadar çok şey katmaya çalışmıştır. [4]

Türkçeye ve serlerine kendinden çok şey katmaya gayret edeb yazarın dili bir hayli ağır ve sanatlıdır. Bu bakımdan onun eserleri ve dil anlayışı Süslü nesrin ve Sinan Paşa’nın öncüsü olmuştur.

“Eserlerinde Türkçe kelimelere, özellikle halk tabiri ve atasözlerine geniş yer veren, Türkçe yazmakla övünen, gayretli ve başarılı bir şair ve yazar olan Şeyhoğlu, gerçek bir söz ustasıdır. Şeyhî, Ahmed Paşa, Fuzûlî ve Erzurumlu İbrahim Hakkı’ya kadar çok sayıda şaire tesir ettiğini söylemek mümkündür.”[5]

Eserleri:

Hurşîd-nâme Marzuban-nâme, Kabus-nâme, Kenzü'l-Küberâ, Mehekkü'l-Ulemâ şirin eserleridir.

·         Şeyhoğlu Mustafa Marzubân-nâme

·         Şeyhoğlu Mustafa Hurşitname ve Özeti

·         Kenzü'l Küberâ Şeyhoğlu Mustafa

HURŞİTNAME

Şeyhoğlu Mustafa'ya ün kazandıran eseri Hurşid-name, Süleyman Şah zamanında yazılmaya başlanmış, ancak eser I387 yılında tamamlanabilmiştir. Şeyhoğlu Mustafa, Hurşid-name'de eserinin Yıldırım Bayezid tarafından beğenildiğini söyler ve kendisinin Yıldırım'a olan yakınlığını dile getirir. Âşıkane konulu olun Hurşıd-name 7640 beyit olup, aruzun mefa'ilün/ mefa'ilün/ fe i lün kalıbıyla yazılmıştır. Mesnevi olan eserde beyit aralarına eserin kahramanlarının ağzından söyletilen 19 Gazel ile 1 Terci-i Bend eklenmiştir. Mesnevi arasına sıkıştırılmış olan bu gazellerde 9 ayrı aruz kalıbının kullanılmış olması, Şeyhoğlu Mustafa'nın  sanat zevkine sahip, usta bir Şairi olduğunun göstergesidir. Şeyhoğlu, eserinde Türkçenin kaba ve işlenmemiş bir dil olduğunu ve diğer diller arasında tanınmamışlığını belirtir. Ancak bu gerçekte Şeyhoğlu'nun Hurşid-name'yi yazarken harcadığı çabayı anlatmak içindir. Şeyhoğlu eserde, Anadolu insanının Türkçe konuşması nedeniyle eserini  Türkçe yazdığını da belirtir. Şairin Hurşid-name'deki anlatımının yalınlığı, atasözleri ve deyimlerle anlatımı güçlendirmesi ve  hikâyelerinin tahkiye gücü nedeniyle Hurşid-name, döneminin başarılı mesnevilerinden sayılır.

Hurşîd-nâme’nin konusu, Firdevsî’nin Şehnâme’sinden alınmıştır. Eser, kuruluş ve vakaların tertibi bakımından da Şehnâme’nin tesiri altındadır. [6] Hurşidnâme'nin kahramanlarından Hurşid, İran Şahı Siyavuş'un kızı, Ferahşâd ise batılı bir şehzadedir

Hurşitname, Prof dr.Hüseyin Ayan tarafından incelenmiş, değerli ilim adamı Hüseyin Ayan, eserin tenkitli metnini hazırlayıp inceleyerek ilim âlemine sunmuştur. Hurşîd-nâme’den bir hayli alıntıların yanında Elvan Çelebi, Gülşehrî, Hâs, Hoca Dehhânî, Hoca Mesud, Celâleddîn-i Rûmî ve Yûsuf-ı Meddâh gibi şairlerden alınmış şiirler de vardır.

Hüseyin Ayan, İnceleme kısmının ilk cümlelerine, Hurşîd-name’nin şekil itibarıyla mükemmel bir mesnevi olduğunu belirterek başlar ve şu değerlendirmeyi yapar: “Şair, Hurşîd ü Ferahşâd’da, o zamana kadar bir mesnevide bulunması belirlenmiş hususların hiçbirisini ihmal etmemiştir. Şeyhoğlu Mustafa, Şehname’den aldığı dilim ve motiflere başka kaynaklardan ve özellikle Türk tarihi ve geleneklerinden ilâveler yaparak bunları yerli yerine koymuş, olayın bütün inceliklerini nazımla söylemiş ve bu uğurda büyük emek harcamıştır. Eserin hacmi (7903 beyit) yanında, her beytine gösterilen itina ve ihtimam da bizim bu yargımıza hak verdirecek niteliktedir.” (s. 31). [7]Bu cümlelerden sonra “Hurşîd-name’deki Nazım Şekilleri” alt başlığıyla eserdeki Nazım Türleri üzerinde durulmuştur. Buna göre, eserde asıl Nazım  Türleri olan mesnevinin yanında, tercî-i bend ve gazeller de yer almaktadır. [8]

Şeyhoğlu Mustafa’da 1387’de yazdığı 7640 kayıtlı büyük mesnevîsi Hurşid-nâme’yi de Germiyan Beyi Süleyman Şah adına yazmıştı. Candaroğullarından İsfendiyar Beyin adına Cevâhirü’l-esdâf adıyla Kur’an çevirisi yapılmıştır.

Kenzü'l Küberâ

Şeyhoğlu,'nun diğer önemli bir eseri "Kenzü'l Küberâ'dır. Bir çeşit siyasetname olan bu eser padişahların, beylerin, vezirlerin ve kadıların tutumlarını, görev ve sorumluluklarını anlatır.[9]

Marzuban-nâme:

 Germiyan beyi Süleyman Şah adına Farsçadan Türkçeye çevrilmiş mensur hikâye ve masalların yer aldığı bir eserdir. Öğretici yönü ile Kelile ve Dimne’ye benzeyen Marzuban-nâme’nin ilk yazarı İran’ın Mazenderan bölgesinde hüküm süren Marzubân bin Rüstem’dir. Daha sonra Sadeddin Varavinî eseri yeniden yazıp Azerbaycan Atabeyi olan Ebu’l-Kasım Rabîbüddîn’e ithaf etmiştir.[10]

Merzuban-name ile Kâbus-name’yi Germiyanoğlu Süleyman Şah adına  Farsçadan çevirmiştir. Merzuban-name aslı Hintçee olan öğretici hayvan hikâyeleri  Fabllardır. Sadrüddin’in Farsçadan yaptığı bu çeviri Zeynep Korkmaz tarafından yayımlanmıştır.

Kâbus-nâme Tercümesi:

Şeyhoğlu’nun Farsçadan çevirdiği başka bir eseri, ahlâk ve siyâset kitabı olan Kâbus-nâme’dir. Şeyhoğlu, aslı dokuz bab olan eserin tercümesine onuncu babı da eklemiştir. Eserin aslı Mısır Hidiv Kütüphanesi’ndedir. Şeyhoğlu Mustafa'nın Kenzü'l-Kübera’yı Yıldırım Bayezid dönemi devlet ileri gelenlerinden Paşa Ağa bin Hoca Paşacık adlı bir kişiye sunulmuştur. Eser mensurdur.  Kabus- name  Farsça bir nasihatname olup öğretici bir eserdir. II. Murad’ın emriyle Mercimek Ahmet’in sade  bir dille yaptığı   Kâbus-name çevirisi bastırılmıştır.[11]

Seyhoğlu Mustafa Şiirleri

GAZEL- SENÜN AŞKUN

·         Hicrün ile eyle çıkdı yüregümde başlar (gazel)

·         Egerçi yirüm uçmakdur bezenmiş kasr-ı nûrânî (gazel)

·         Kamerdür alnun ey dilber velî la'lün şeker dirler (gazel)

·         Şehümün aşkıdır cândan mukaddem (gazel)

·         Hurşidnâme'den

·         Hurşîd-nâme'de Ferahşâd'ın Söylediği Bir Gazel

·         “Kenz-ül-küberâ”dan:

·         Hurşîd-nâme'de Ferahşâd'ın Söylediği Gazel ( 2)

·         Visâl-i yâra irişdük olur destûr hicrâna

Kaynaklar:

[1] Prof.Dr. Kemal YAVUZ , T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2434 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1414 XIV.-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI, shf, 42

[2] Hüseyin Ayan, Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-nâme (Hurşîd ü Ferahşâd), İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., Erzurum 1979, IV+533 s.)

[3] Prof.Dr. Kemal YAVUZ ,agy. Shf, 42-43

[4] Prof.Dr. Kemal YAVUZ ,agy. Shf, 42-43

[5] Prof.Dr. Kemal YAVUZ ,agy. Shf, 42-43

[6] İsmail AVCI,  ŞEYHOĞLU MUSTAFA: HURŞÎD-NÂME ), A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 39, Erzurum 2009, Prof. Dr. Hüseyin AYAN Özel Sayısı~ 101 ~ 111

[7] Hüseyin Ayan, Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-nâme (Hurşîd ü Ferahşâd), İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., Erzurum 1979, IV+533 s.)

[8] Hüseyin Ayan, Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-nâme (Hurşîd ü Ferahşâd), İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., Erzurum 1979, IV+533 s.)

[9]  SOYSAL, M. Orhan, Eski Türk Edebiyatı Metinleri, Millî Eğitim Basımevi, Ankara, 2002.

[10] Prof.Dr. Kemal YAVUZ ,agy. Shf, 43

[11]Prof.Dr. Kemal YAVUZ ,agy. Shf, 43