Taş Kesilme Motifi

Taş kesilme motifi Türk edebiyatına ait destan, efsane ve masallarda sık sık karşımıza çıkan bir motif olmaktadır. Türk dünyasının her yerinde yaygın olarak görülen bu motif genellikle insanların bazen de hayvan, bitki veya eşyaların Allah’ın gazabına uğraması veya başka bir felaketten kurtulmak için taşa dönüşmeyi talep eden bir insanın duasının kabul edilmesi ile taşa, kayaya dönüşmesi şeklinde oluşmaktadır.

Taş kesilme motifi efsanelerden kaynaklanmış ancak mitoloji, (MİT MİTOLOJİ TÜRLERİ) destan, masal, menkıbe ve halk hikâyelerinde de karşımıza çıkan yaygın bir motife dönüşmüştür. ( bkz Türk Destanlarında Motifler )

 Ancak daha ziyade efsane ve masallarda bulunur. Taş kesilme motifi genellikle diğer bir felakete uğramaktansa taş kesilmeyi dileyen bir mağdurun duasının Tanrı tarafından kabul edilmesi şeklinde oluşmuştur. Masal, halk hikâyeleri, destanlardaki taş kesilme olayını sihirbaz, cadı gibi olağanüstü güçler de yapabilmektedir.  Taş kesilme iyiliğin mükâfatı veya kötülüğün cezası olarak da karşımıza çıkmaktadır. Efsanelerdeki taş kesilme veya kayaya dönüşme kalıcıdır.

Efsanelerde Taş Kesilme

Efsanelerdeki, taş kesilme motifi bir musibet veya dilek sonucu meydana gelen taş kesilme olayını içerir.  (bkz : Efsane Nedir Özellikleri Türleri ve Örnekleri ) Anadolu ve Türk dünyasının pek çok yerinde insana, genç bir kıza, sarılmış iki aşığa benzetilen kayalar, taşlar üzerine anlatılan pek çok taş kesilme konulu efsane bulunmaktadır. Bu tip efsanelerde, insana vb benzetilen kaya, taş yer veya bir yeryüzü şekli işaret edilerek anlatılan taş kesilme olayının gerçekte vuku bulduğunu tanıklar ile de kanıtlanmaya kalkışmak çabası vardır. Türk dünyasının hemen her yerinde, değişik şehir köy veya yerlerinde karşımıza çıkan bu motif daha büyük bir felaketten kurtulmak isten bir mağdurun diğer felakete uğramaktansa taş kesilmeyi tercih etmesi sonucu dileğinin kabul olunması şablonu içindeki versiyonlardan oluşur.

Taş kesilme olayı genellikle kahramanın dileğinin kabul olması neticesinde oluşur. Taş kesilen kız, Ağlayan Kaya, Gelin Kayası gibi efsanelerde namusunu kurtarmak isteyen, yılandan korkan, kaynanası veya kayınbabasından bıkan gelinlerin dilekleri sonucu gerçekleşmiştir. Taş kesilme;  beddua, dilek, dua, günahtan kaçınmak, pişmanlık, vuslata erememe, görevinin yapamama, utanma, yasak aşkın ortaya çıkması gibi çok çeşitli nedenlerle oluşur.

Kahraman  “Allah’ım ım beni ya daş et ya guş et” diye dua edince dileği kabul olur.  Örneğin Yusufçuk kuşu efsanesinde kuş olma dileği gerçekleşmiş, ağlayan kaya, taş kesilen kız, taş kesilen aşıklar gibi efsanelerde ise taş kesilme dileği gerçekleşmiştir.

Efsanelerin arka planlarında mitolojilerde de olduğu gibi şu yeryüzü şekli şu sebepten olmuştur uydurmasına veya yakıştırmasına dayalı olağanüstü bir olay kurgusu vardır. Efsanelerdeki taş kesilme motifinin insana benzetilen bir taşın kayanın, dağın, yamacın, tepenin hatta antik çağlarda yapılmış kabartmaların heykellerin işaret edilerek, yerleri gösterilerek oluşturulduğu dikkati çekmektedir. Olayın ve motifin kurgusunda İnsana benzeyen taşın, kayanın, yeryüzü şeklinin nasıl veya neden oluştuğunu yakıştırma gayesi ile o yeryüzü şeklinden hareketle bir vaka uydurmak olduğu fark edilir. Üzerinde efsane oluşturulan kaya, taş yeryüzü şekli neye benzetilmiş ise ( ağlayan kadın, gelin, kız, erkek, çocuk vb ) o şekle benzetilen varlığın cinsiyetine ve konumuna uygun bir vaka kurgulanır.  Bir insanın, hayvanın vb taşa, kayaya, kocaman bir yamaca dönüşebilmesi zaten olağan yollar ile ifade edilip inandırılamaz.  O nedenle efsanelerde olduğuna inandırılmaya gayret edilen olağanüstü bir vaka vb vardır.

Masallardaki taş kesilme  ise büyü ve sihir nedeni ile başlayan kahramanın sorunu çözmesi ile telafi edilebilen gelip geçici bir sorundur. Masallardaki taş kesilme kahramanların sihirbaz, büyücü, cadı veya tılsımcıların gazabına uğraması ile oluşur. Masallarda taş kesilme iyiler üzerine yapılmış ise geçici, kötüler cezalandırılmış ise kalıcıdır.  İyiler sihirden büyüden vb kurtularak eski haline döner. Bazı masallarda kötülerin gazabına uğrayan kahraman, imtihanları başaramaz ise cezalandırılarak varlık değiştirir veya taş kesilebilir. Ancak iyilerin yardımı ile kendisini veya yakınlarını bu durumdan kurtarıp mutlu sona kavuşur. ( bkz Masal Nedir Yapısı Unsurları Tekerlemeleri- Masal Nedir Bölümleri ve Özellikleri )

Masallarda taş kesilme kahraman, ailesi, vezir, padişah,  şehzade vb’nin başına gelebilir. Büyücü, sihirbaz veya cadının yaptığı tılsımı bozmak kahramana ve destekçisi olan iyilere düşmektedir. Kahraman iyilerin yardımı ile yakınlarını vb bu tılsımdan kurtarır.

Halk hikâyelerindeki taş kesilme motifi daha ziyade efsanelerdeki gibidir.  ( bkz Arzu ile Kamber Hikayesi Hakkında Varyantları ve Özetleri )  Masallarda veya destanlarda uğranılan büyü, sihir, tılsım sonucu, insanlar yanında bulunan hayvanlar ile birlikte varlık değiştirip,  taş kesilebilir.

Şiirlerde Taş Kesilme

Taş kesilme motifi anonim halk şiirimiz ile âşık ve divan şiirimizde de karşımıza çıkmaktadır.

• Hemişe hasmını şâh-ı velâyet-i taşa döndürsün
• Nice kim gördük etmiş mu’ciz ilen taş aslanı  Fuzuli
• 
  
• Zannetme merkadindeki seng-i mezarıdır.
• Taş oldu kaldı ol bütün uşşâk-ı zârıdır. Sabit [1
• 
  
• Kalenin dibinde bir taş olaydım
• Gelene gidene yoldaş olaydım
• Bacısı güzele kardaş olaydım Kerkük Türküleri

[1] A. Talat Onay, Eski Türk edebiyatında Mazmunlar, MEB, 1996, s. 470