Zeki Velidi Togan Hayatı ve Hizmetleri

Zeki Velidi Togan (Başkurtistan 10 Aralık 1890 – 26 Temmuz 1970), tarihçi, Türkolog, Başkurdistan bağımsızlık hareketi önderi.

Asıl adı Ahmet Zeki'dir. Rusya'da iken Validov, Türkiye’ye geldikten sonra Togan soyadını almıştır. Başkurt Türkçesindeki "Togan" sözcüğü Türkiye Türkçesinde "doğan" sözcüğünün  karşılığıdır.  

 

Çocukluk  Yılları

10 Aralık 1890 tarihinde Başkurdistan'ın İsterlitamak'a bağlı Küzen köyünde  dünyaya geldi.  Babası Molla Ahmed-Şah çiftçilikle uğraşan, kendi medresesinde dersler veren bir eğitimciydi.  Annesi ise Ümmül-hayat i diye anılan bir muallimeydi. [1] Amcası Veli Molla ve dayısı Saltıkoğlu Habib Neccar, ona tarihi sevdiren kişiler olmuşlardı. Arapçayı babasından, Farsçayı annesinden öğrenmişti.

Medrese tahsilini yaparken  Rusçayı da özel derslerle öğrenmeye başlamıştı. İlkokul öğrenimini Küzen Köyü'nde  tamamladıktan sonra  1902 yılında Ütek'te bulunan dayısının yanına gitmiş, orta öğrenimini  Habib Neccar, medresesinde  görmüştü. Kazanlı Şehabeddin Mercani (öl. 1893)’nin talebelerinden birisi olmuştu. [2] Bu medresede ise  Arapça dersleri alarak dil bilgisini de geliştirmişti.

1908'de  babasının kendisini evlendirip köyünde imam (molla) yapma arzusunu öğrenince Kazan’a kaçtı. [3]Kazan'a giderek özel dersler almaya başladı  Kazan’daki günlerinde  Katanov ve Aşmarin gibi bilginlerle tanımış,  mezun olduğu Kasımiye Medresesinde, daha sonra da Osmaniye  medreselerinde “Türk tarihi ve Arap edebiyatı tarihi muallimi” olmuştu. 1909

Sagay Türkü olan Prof. Nikolay Katinov ve  Türkolog Nikolay İvanoviç Aşmarin gibi Rus Şarkiyatçıları ile tanışması onun hayatının dönüm noktası olacaktı.  4 yıl süren bu öğretmenliği sırasında  Barthold ve Minorsky gibi tarihçilerin çalışmalarını  ve  onların tarih ekollerini hıfzetmesine olanak sağlamıştı. [4]Kazan’daki Rus şarkiyatçıları sayesinde   Türkistan’da araştırma gezileri yapmıştı. Bu etkiler  sayesinde Türk Tarihinin Kökenleri  alanlarına yönelmeye başlayacaktı.  Çalışmalarında etnoğrafik  yönlerin de önem kazanması bu etkiler sayesinde olacaktı.

1911 sonlarında “ Türk ve Tatar Tarihi “ adlı kitabı  ile tanınmaya başladı. Bu eseri  sayesinde Kazan Üniversitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyeti'ne üye olarak seçildi. [5]

 

Akademik  Çalışma Yılları

 

1913 yılında Fergana'ya, 1914 yılında  ise Buhara'ya araştırmalar yapmak için gönderildi.  Fergana'da iken  Yusuf Has Hacip'in ,  Kutadgu Bilig adlı eserinin bir el yazması nüshasını buldu. Bu eseri bulması Türk Tarihi ve edebiyatı açısından çok mühim bir hadise olacaktı. Bu seyahatlerinde edindiği izlenimleri  Petersburg Arkeoloji Cemiyetinde ve Kazan ve Taşkent Arkeoloji cemiyetleri mecmualarında yayınladı.   Bu  yıllarda  Prof. Katanov'un  kitaplarını  İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsüne yolladı. Bu kitaplar  İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsünün  esas nüvesini teşkil edecek kaynaklar olacaktı. 

Siyasi Hayatı ve Ekim Devrimi

 

Bu çalışmaları sonrasında  Çarlık Rusyası’ Rus Millet Meclisi Duma'nın  Ufa Müslümanlarının temsilcisi olmasına vesile olacaktı.  Bu sıfatla Petersburg'a giderek   siyasî çalışmalarına da  başladı.. Bu sırada Bolşevik İhtilâlı patlak vermiş,  ihtilal sonrasında  Başkurtların ve Ufa’daki Türklerinin İstiklal mücadelesinin önderi durumuna gelmişti.  

 

Ekim 1917 Bolşevik İhtilâlı’ndan  sonra 29 Kasım 1917 tarihinde  Sultan Galliyev, Mollanur Vahitov ve İlyas Alkin’le birlikte  Başkurdistan’ın  muhtariyeti ilan edildi.  [6] 18 Şubat 1918 tarihinde Bolşevikler Orenburg'u  işgal ederek onu tutukladı. . 7 Haziran 1918 tarihinde hapisten kaçtı.   Hapisten kaçtıktan sonra halkı silahlı mücadeleye davet etmeye başladı. İdil – Ural Silahlı Kuvvetlerinin harbiye nazırı oldu. Bu görevi esnasında  Lenin, Stalin ve Troçki ile  özerklik ve federasyon konularında defalarca görüştü.  Fakat   Bolşevik liderleri Türkistan’ın bağımsızlığına kesinlikle karşıydılar ve Türkistan’ı  Bolşevik devletinin bir parçası olarak görmekteydi.   1919 yılına kadar Bolşeviklerle mücadele etmek zorunda kalmıştı. Bolşevikler Türkistan Millî Özerk Hükümetini dağıttıktan sonra   Türkistan'a çekilip orada mücadeleye devam etmek  kararını vermişti. Fakat bu mücadeleler Başkurdistan ve Kazakistan özerk Yönetimin kurulmasında etkili olmuştu.

Bu çalışmalardan sonra  Türkistan s ilahlı direniş örgütü olan  Basmacı Hareketi'ne katılarak  1920 Basmacı Hareketinin Türkistan  Milli kuvvetleri haline dönüşmesi için  gayret  etmişti. [7]Türkistan Millî Birliği'ni kurmuş ve ilk başkanı olmuştu.  1920 den 1923 yılına kadar  Ufa Türklerinin bağımsızlık  mücadelesini yürütmüş “ Topraklı Muhtariyet”  için gayret etmişti.[8] Bu yıllarda ise Kazan Türklerinin önderi olan Sadri Maksudi ise “ Milli ve Medeni Muhtariyet “ için savaşmaktaydı. Abdülkadir İnan ile birlikte Türkistan’ın çeşitli yerlerini gezmiş  Türk halklarını Basmacı hareketine  destek ve silahlı mücadeleye davet etmişti.  Hatta Türkistan’da bulunduğu otuz aylık dönemde Enver Paşa gibi Osmanlı topraklarından gelen Türklerle de  temas kurdu. [9]

SADRİ MAKSUDİ ARSAL ile bu yıllarda başlayan tanışıklık, bu mücadele ve karşı karşıya geliş  daha sonra İstanbul’da da devam edecekti.

 

Basmacılar Milli Beraberlik ve  seferberlik  kararı alamaması üzerine  Türkistan’daki mücadelenin sonuç alamayacağı ortaya çıkmış oldu.   Bolşeviklerin de baskısı gittikçe artmaya başlamıştı. Bu yıllarda Türkiye Cumhuriyetinden davet  de almışlardı.  Bunun üzerine Abdülkadir İnan ile  birlikte  21 Şubat 1923’te İran’a  sığınmıştı.  Meşhed’deki kitaplıkta o zamana kadar metni bilinmeyen İbn Fadlân’ın eserini de  buldu. Buralarda geçen bir yıldan sonra  Afganistan’a   sığındı. Herat ve Kâbil’de incelemeler yaptıktan sonra 1924 yılında Hindistan’a,  oradan da Türkiye’ye geçti.  Ancak vizesi olmadığından Avrupa’ya gitmek zorunda kalmışlar Marsilya, Paris ve Berlin’e geçmişlerdi. [10]

 

Türkiye’ye  Yılları

Paris, Londra ve Berlin'de bulundukları yıllarda Türkistan Azadlık Cemiyeti ile irtibat halindeydi.  Türkiye Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi, Fuad Köprülü, Rıza Nur,  Yusuf Akçura 'nın isteği ile  Türkiye'den davet alınca  20 Mayıs 1925’te İstanbul’a geldi. 3 Haziran 1925’te Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmuştu.

 

20 Mayıs 1925 tarihinde, Maarif Vekâleti Telif ve Tercüme Encümenine tayin edilmişti. Daha sonra kendi isteği ile İstanbul Darülfünunu Türk Tarihi Müderris Muavinliği'ne tayin edildi.  İstanbul ve Anadolu kütüphanelerinde hummalı  bir çalışma içine girdi.  Abdülkadir İnan  ile birlikte  “Yeni Türkistan “ adlı dergiyi de çıkarmaya başladı. [11]1930 yılında  “ Türk Tarihinin An hatları adlı  dört ciltlik ders kitabını  hazırlamıştı.

1932 yılında  Nakşibendillik ve Timur konusundaki düşüncelerinden dolayı Atatürk’e şikâyet edildi.  O yıllarda Türk Tarihi ile ilgili bazı çalışmalara muhalif oluyor, “ Türk Tarihinin uydurmalar yönüne gitmesine ihtiyacı yoktur “ fikrini savunuyordu.  I. Türk Tarih Kongresi'nde tıp doktoru Reşit Galip ilginç bir tez ortaya atmış,  Orta Asya'da bir iç deniz olduğunu ve bunun sonradan kuruduğunu iddia etmişti. Z.V. Toğan bu tebliği eleştirince, Akademik çevrelerde  Sadri Maksudi Arsal’ın da bulunduğu akademisyenler Togan aleyhine büyük bir  baskı oluşmaya başlamıştı. Kendisine takınılan bu kötü tutum üzerine ülkeyi terk etmek  kararını vermişti.  

 

8 Temmuz 1932 tarihinde  görevinden istifa ederek   Viyana'ya gitti.   1935 senesinde Viyana Üniversitesi'nde “ İbn-i Fadlan’ın  Seyahatnamesi “adlı tezi ile   felsefe doktoru unvanını aldı. 1935-1937 yılları arasında Bonn Üniversitesi'nde, 1938-1939 yılları arasında Göttingen Üniversitesi'nde profesör olarak  “ Türk Tarihi  ve Felsefesi konulu”  dersler vermeye başladı.  1939 yılında  Milli Eğitim Bakanından tekrar davet alınca   İstanbul’a gelerek İstanbul Üniversitesi'nde Umumî Türk Tarihi Kürsüsünü kurdu.

 

İkinci Dünya Savaşı'nın sonlarında 1944 yılında, Alparslan Türkeş,  Hüseyin Nihal Atsız , R. O. Arık, R. O Türkkan gibi isimlerle birlikte Türkiye'de Sovyetler aleyhine faaliyet ve Turancılık suçundan tutuklanıp mahkeme edildi.   Bu davada 23 kişi tutuklanmış diğerleri beraat etmişti.   1944 ve 1945 yılları arasında Tophane  hapishanesinde kaldı.  Hapisteki günlerinde  Umumi Türk Tarihine Giriş adlı çalışmayı tamamladı. [12]Irkçılık-Turancılık Davasında 10 yıl hapse mahkûm edilmiş,  ama askerî mahkeme kararı bozduğundan   beraat etmişti. 31 Mart 1947’de beraat etti 1948’de Üniversitedeki görevine yeniden  dönebildi.

 

1948 yılında yeniden döndüğü üniversitedeki görevine ölümüne kadar devam etti. 1951 yılında İstanbul'da toplanan XXI. Müsteşrikler Kongresi'ne başkanlık etti.  Daha önce kapatılan İslâm Tetkikleri Enstitüsü’nün 1953 yılında yeniden kurulmasını sağladı ve ilk müdürü olmuştu. 1967 yılında kendisine Manchester Üniversitesi tarafından bir onur doktorası verildi.

26 Temmuz 1970'te İstanbul'da vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığında toprağa verildi.

 

Hizmetleri

 

Türk tarihçiliğinin XX. yüzyıldaki en etkili şahsiyetlerinden  biri olan Togan, Fuad Köprülü ile birlikte Türklük ve Türk kavramının aslî özelliklerini belirleyen  önemli şahsiyetlerin başında gelmiştir.   

Kutadgu Bilik,  , İbnü’l Fadlan Seyehatnamesii, İbnü’l-Fakih’i,  Hârizm dili kalıntılarını keşfetmiş  ve bilim dünyasına kazandırmış olan Zeki Velidi Toğan İstanbul kütüphanelerindeki birçok yazma eserlerdeki önemli bilgileri  de bir araya toparladı. Prof. Nikolay Katinov,   Türkolog Nikolay İvanoviç Aşmarin,  Barthold  ve   Dopsch’tan çok etkilenmiştir.

Özbekistan’dan Muhammadcan Abdurahmanov, Togan hakkında  bir doktora çalışması yapmıştır (2005).

 

Kitapları

• -Türk ve Tatar Tarihi, Kazan, 1912.
• -Kısaca Türk ve Tatar Tarihi, Kazan, 1915.
• -Türk Tarihi- İslamiyet’ten Evvelki Devirlere Ait Dersler, İstanbul, 1928.
• -Türk Tarihinin Umumi Hatlarına Dair İlk Methal Dersi, İstanbul, 1928.
• -Türk İllerinin Tarihi Coğrafyasına Ait Derslere Methal, İstanbul, 1928.
• -Bugünkü Türkistan ve Yakın Mazisi, Kahire, 1928-40.
• -Die gegenwärtige Lage der Mohammedaner Russlands, Budapest, 1930.
• -Onyedi Kumaltı Şehri ve Sadri Maksudi Bey, İstanbul, 1934.
• -Ibn Fadlans Reisebericht, Leipzig, 1939.
• -Umumi Türk Tarihine Methal, İstanbul, 1940.
• -Biruni’s picture of the World, Yeni Delh, 1940.
• -1929-1940 Seneleri Arasında Türkistan’ın Vaziyeti, 1940.
• -Moğollar Cengiz ve Türklük, İstanbul, 1941.
• -Tarihte Usul, İstanbul, 1941 ve ayrıca 1950 ve ayrıca 1969.
• -10-15. Asır Asya Tarihi Haritası, İstanbul 1941-42.
• -Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, İstanbul, 1942 ve ayrıca 1947.
• -Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul, 1946 ve ayrıca 1970.
• -Horezmce Tercümeli Muqaddemat al-adab, İstanbul, 1951.
• -Türk-Türkistan, İstanbul, 1960.
• -X-XII. Asırlarda İç Asya Kabileleri, (Ders Notları) İstanbul,1962-63.
• -Temür ve Oğulları, (Ders Notları), İstanbul, 1964.
• -XVI. Asırdan Günümüze Kadar Müstemleke Devrinde Asya Tarihi (Ders Notları), İstanbul, 1965.
• -Karahanlılar, (Ders Notları) İstanbul, 1966.
• -Tuyuhunlar ve Başkurtlar, (Ders Notları), İstanbul, 1968.
• -Hatıralar, İstanbul,1969.
• -Asya Tarihi, (Ders Notları), İstanbul, 1968.
• -Cengiz Han, (Ders Notları), İstanbul, 1969.
• -Türklüğün Mukadderatı Üzerine, İstanbul,1970.
• -Kur’an ve Türkler, İstanbul,1971.
• -Oğuz Destanı, İstanbul, 1972.
•  

ÖNEMLİ TÜRKOLOGLAR VE LİNKLERİ

•  Prof. Dr. Saadet Çağatay Hayatı ve Eserleri
•  Pertev Naili Boratav Kimdir Hayatı Hizmetleri
•  Prof. Dr. Mehmet Necati Lugal 
• Zeki Velidi Togan Hayatı ve Hizmetleri
• Reha Oğuz Türkkan Hayatı ve Hizmetleri
• Remzi Oğuz Arık Hayatı ve Hizmetleri
• Abdülkadir İnan Hayatı ve Eserleri
• Prof. Dr. Mehmet Kaplan Hayatı Çalışmaları Eserleri
• Prof. Dr. Hasibe MAZIOĞLU Hayatı ve Çalışmaları
• Prof. Dr. Mehmet Necati Lugal Hayatı Çalışmaları Eserleri
• Pertev Naili Boratav Kimdir Hayatı Hizmetleri
• Prof. Dr. Saadet Çağatay Hayatı ve Eserleri
• Prof. Dr. Zeynep Korkmaz Biyografisi Çalışmaları Eserleri
• Prof. Dr. Muharrem Ergin Hayatı Hizmetleri Eserleri
• Prof. Dr. Şerif Aktaş Hayatı Eserleri

 KAYNAKÇA

 

[1] Türk Yurdu, “Zeki Velîdî Togan “,https://turkyurdu.com.tr/1345/zeki-vel-d-togan-1890-1970.html, Ocak 2011 - Yıl 100 - Sayı 281

[2] Tuncer Baykara, Zeki Velîdî Togan , TDVİA, cilt: 41; sayfa: 210

[3] Tuncer Baykara, Zeki Velîdî Togan , TDVİA, cilt: 41; sayfa: 210

[4] Tuncer Baykara, Zeki Velîdî Togan , TDVİA, cilt: 41; sayfa: 210

[5] Nadir Özbek, “Zeki Velidi Toğan ve Türk Tarih Tezi” https://nadirozbek.com/academic/publications/06.pdf

[6] Cengiz ASLAN, Türk Dünyası Aydınlarından Ord. Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi Togan`ın Hayati Mücadelesi ve Lider Kişiliği, https://www.yalquzaq.com/?p=13779 ,17 Jul 2010 ,

[7] Paksoy, H.B. (1995). "Basmachi Movement From Within: Account of Zeki Velidi Togan". Nationalities Papers 23 (2): 373-399. Erişim tarihi: 31 Ocak

[8] Nadir Özbek, “Zeki Velidi Toğan ve Türk Tarih Tezi” https://nadirozbek.com/academic/publications/06.pdf

[9] Tuncer Baykara, Zeki Velîdî Togan , TDVİA, cilt: 41; sayfa: 210

[10] ŞAHAMETTİN KUZUCULAR, ABDÜLKADİR İNAN HAYATI VE ESERLERİ, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=33521

[11] ŞAHAMETTİN KUZUCULAR, ABDÜLKADİR İNAN HAYATI VE ESERLERİ, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=33521

[12] Nadir Özbek, “Zeki Velidi Toğan ve Türk Tarih Tezi” https://nadirozbek.com/academic/publications/06.pdf