Afrasyap Alp er Tunga ve Şehname 'de Turan Hükümdarları

AFRASYAP VE İRAN KAYNAKLARINDA TURAN HÜKÜMDARI

Efrasiyab veya Afrasiyab,  Firdevsî Tusi’nin Şehname  adlı eserindeki deki Turan Hükümdarı Peşeng, Ağrir, Gersiyûz, Barman, Kelbad, gibi ordu komutanlarından biridir.   Ordu komutanı Veyse ve oğlu  Afrasyap  ’ Firdevsi'nin Şehnamesindeki Turan komutanıdır. [1] ( bkz Feridun ( Şehname'de Acem Hükümdarı) Divan Şiirinde Feridun ) Firdevsi’nin Şehnamesinde  Afrasyâb, Türk-Çiğil Hakanı olarak takdim edilir.

İran dilinde Efrasiyab'ın  anlamı mairya (rezil, iğrenç, şer, belalı adam ) anlamına gelmektedir. Afrasiyab, Firdevsi’nin Şehname’sine göre Dahhak’ın tahttan indirip yerine geçen Pîşdâdî hanedanının altıncı hükümdarı olan Feridun’un torunudur.  

İran destanlarındaki anlatılara göre Feridun , Cemşîd’in soyundan gelen Atbîn’in (Abtîn) oğludur. ( bkz  Şehname ve Taberi'de Cem Cemşit-i Hurşit  ) Omzunu öpen şeytanın çocukları olan ve omzunda biten yılanları taze insan beyinleri ile besleyen zalim Dahhâk, Feridun’u da yakalatıp öldürmek istemiştir. [2]  Ancak Feridun, Demirci Gave ile Dehhak’ı öldürerek onun yerine geçip Pişdadi hanedanının altıncı hükümdarı olur.

Şehnameye göre Feridun’un Selm, Tûr ve İrec adlarında üç oğlu da dünyaya gelir. Afrasyap ise Feridun (Fereydun)'un ortanca oğlu Tur’un oğlu olmaktadır. Böyle olunca da Afrasyap , Dahhak ’ı öldürüp tahta geçen Feridun’un torunu olmuş olur. ( bkz : Dahhak ve Efsanesi ( Şiirimizde Dahhak Gave Sahtiyan )  Tur’un küçüğü İran  hükümdarı İreç’tir.( bkz  İ'rec Kimdir ve İ’reç Destanı )

Feridun, ülkesini üçe bölmüş Turan ve Çin ülkesini Tur'a, Arap ülkesini Selm'e, İran'ı da îrec'e vermiştir.[3] Tur adının İran dilinde “cesur, korkusuz, yiğit” anlamına geldiği ortaya çıkmaktadır. Tur sözcüğüyle Şehnamede Turan ülkesinin kast edildiği açıkça ortadadır.  Tur adı Avesta’da dahi Turan, Turanî, Turan ülkesi anlamlarındadır. ( Uşideri, 1394: 223;[4] Purdavud, 1347: c.2, 93, 388).

Şu halde Şehnameye göre Turan ülkesinin ilk hükümdarı Feridun’un ortanca oğlu Tur olmaktadır. Buna göre Şehname, Türklerin coğrafyası olan Turan ülkesine hükümdar atayan kişiyi  ( Perslerin ) Pişdadiyan Sülalesinin altıncı hükümdarı Atbin’in oğlu Feridun olarak gösterir.

Ancak Şehname ile Firdevsi İran medeniyetini kuran Perslerin yani Pişdadiyan sülalesinin hükümdarlarını Farisi kökenli göstermekte zorlandığı gibi İran’ın istila eden hükümdarları da sürekli olarak Farisi göstermek çabası içindedir.  Örneğin Cemşid’i tahttan indirerek yerine geçen Dahhak, Pişdadiyan sülalesinden 5. Hükümdar olarak kabul edilir. [5] Oysaki aynı Şehname, Dehhak’ı “ Arap çöllerinden gelen on bin atlının komutanı ( Biyaresb) olarak tanıtır. Yani Dahhak, İrani kökenli değildir ve Arap çöllerinden gelip İran’ı ele geçirmiştir.

Dahhak’ın yerine geçen Feridun’u ve babası Atbin’i Cemşid’in soyundan gösterirken Persleri yıkan Makedonyalı Büyük İskender’i bile Farisi kökenli yapmaya çalışmıştır. Şehnâme'ye göre Dâra, İskender ile aynı babadan olma anneleri farklı iki kardeştir. ( bkz Firdevsi'nin Şehnamesi Konuları Önemi ve Etkileri )

Bu nedenle Şehname’nin Türklerin ilk hükümdarını Tur olarak göstermesi, Tur’u da Cemşid’in soyundan gelen Feridun’un oğlu olarak bildirmesini ciddiye almak bir hayli güçtür. Ancak eski medeniyetlerin millet mefhumuna önem vermediğine, hangi kavimlerin hangi hükümdarın tebaası olduğunun önemsendiğine dikkat etmek gerekir.

Netice olarak Şehname’ye göre Afrasyap babasının yerine Tur ( Turan ) ülkesine hükümdar olur. Avesta’ya göre Efrasiyab, Hanakana adındaki demirden yapılmış yarısı yeraltında olan bir kalede oturmaktadır.

Şehname ve Avestaya göre, Turan bölgesi Türklerim yaşadığı bölge olarak betimlenir. Ayrıca  Türk ve Turan adları birbirinin yerine kullanılır. (Purdavud, 1347: c.1, 208). Bu bölge Sasani yazıtlarında dahi "Turıstan", "Turan" ve "şah turan" olarak geçer. [6]

Şehnamede ise Turan ülkesinin en büyük kahramanı, hükümdarı ve İran'ın baş düşmanı haline gelir. Efsanevî Turanî krallarının en  büyüğü olan Efrasiyap, çok  savaşçı, hünerli  İranlıları yok etmek isteyen sihirli  güçlerle  donatılmış  Ahriman'ın ajanı olan belalı bir Turan hükümdarı olarak tasvir edilir. [7]

İran kaynaklarına göre Afrasyap Azerbaycan civarında yaşamaktadır ve Gence şehrini de o kurmuştur. Azerbaycan yöresinde Gence şehrini Afrasyab Tur kurdu." (Asana, 1394: 52, 191).[8]  

Tarihi kaynaklara göre Saka Türklerinin, Hazar denizinin kuzey doğusu ( Horasan ve Maveraünnehir) Hazar denizi ve Kafkasların kuzeyi ve günümüzdeki Azerbaycan coğrafyasına dağılmıştır. Dara’yı bertaraf edip İran’ı tamamen zapt eden İskender’in Hazar’ın hem doğu hem de batısındaki Saka Türkleri üzerine yürümüştür.  Nitekim İskender, Dara’yı yakalamasına ve İran’ın tamamen zapt etmesine rağmen Karabağ’ı, Azerbaycan’ı ve Suşa’yı almadan kendisini İran’ın Şehinşah’ı olan ilan etmemiştir. Bundan sonra İskender Suşa’da Pers Hükümdarlığının da tacını takmış ve İran’ın da imparatoru olduğunu ilan etmiştir.

Şu Destanında bu olaylara şu şekilde temas edilir. Hükümdar Şu, İskender ile savaşmayı göze almamış ve kuzeye çekilip halkını korumuştur.

Şu Destanına göre 22 kardeş Hükümdar Şu ile gitmemiş yörede kalmış -ve anlaşıldığı kadarı ile-  İskender’e tabi olmuştur. ( Destana göre 22 kardeş Oğuz boylarını oluşan 24 boydan 22 sidir ) Destanda İskender’in de onlara Türkmanend ( Türklere benziyor yani Türkmen ) dediği ap açık anlatılır.

Şu Destanından da belli olduğu gibi MÖ. 4 asırda Persler ile Türkler komşudur. Dolayısı ile Tur’un oğlu Afrasyab’ın Şu Destanındaki Saka Türkleri Hükümdar Şu ‘dan daha önce yaşamış bir Turan Hükümdarı olduğu söylenebilir.  Şehname’ye göre Türkler ile Persler defalarca savaşmıştır.

Şehnameye bakılırsa Tur’un ülkesi ile İranlılar pek çok kez savaşmışlar, bir birlerinin ülkesini defalarca işgal etmişlerdir.  İran üzerine defalarca yürüyen Türkleri durdurabilecek tek güç olarak gösterilen Rüstem,  masalsı, efsanevi, Afrsayap’tan bile iki arşın daha uzun, bastığı taşları yere gömen, cihanın en büyük yaratığa şeklinde tasvir edilir. Saka hükümdarı Alp Er Tunga Destanının [9] İran destanlarındaki karşılığı olarak düşündüğümüz Afrasyap, destanda Turan hükümdarı olarak ifade edilen yılmaz, bıkmaz, çok mücadeleci ve yiğit bir savaşçı olarak aktarılır. ( bkz Firdevsi'nin Şehnamesi Konuları Önemi ve Etkileri )

Firdevsi'nin Şehnamesinde,  Rüstem-Zal ve Afrasyap ile Rüstem-i Zal ve Afrasyap arasındaki savaşlar, mücadeleler ve olaylar Şehname’nin yarısını kaplayacak kadar geniş bir yer tutmaktadır.

Kâşgarlı Mahmud 1072 - 1074 yıllarında yazdığı Divânu Lügati’ t-Türk adlı eserinde Efrasiyab’ ın Alp Er Tunga ile aynı kişi olduğunu belirtilmiştir.[10] Afrasyap ve Türklerdeki adı ile Alp Er Tunga, Uygur, Göktürk ve Selçuklular dâhil Türk devletlerinin soylarından geldiklerini ifade ettikleri Türklerin en büyük atası ve hükümdarı olarak kabul edilmektedir. [11]

Efsanevi bir  destan karakteri olarak anlatılan Afrasyap ile Alp Er Tunga’nın aynı kişi olduğu Alp Er Tunga’nın İran destanlarına Afrsayap olarak geçtiği kanısında olan çok sayıda araştırmacı bulunmaktadır.

Şehnameye göre Afrasayap, İran üzerine defalarca gelmiş, İran’ı defalarca istila etmiş, İranlıları çok defa mağlup etmiştir. Onu ancak Rüstem ve orduları durdurabilir. Nihayetinde Rüstem ve İran ordularına yenilen Afrasyap, kayalık bir dağın tepesinde bir mağarayı kendine ev yapmış açlık ve susuzluk çekerek burada yaşamakta iken, onu mağarada gören bir derviş zünnarıyla yakalayıp Keyhüsrev’e teslim eder Efrâsiyâb yine kaçıp suya atılsa da hile ile yakalanarak sudan çıkarılıp öldürür.[12]

İLGİLİ LİNKLERİMİZ

• Afrasyap Efsanesi ve Alp er Tunga

• Şehname'de Rüstem-i Zal Afrasyap ve Savaşları

• Alp Er Tunga Destanı Özeti Şehname ve D. Lüğat'üt, Tük' e Göre

• Feridun ( Şehname'de Acem Hükümdarı) Divan Şiirinde Feridun

•  Firdevsî Tusi ve Şehname

• Firdevsi'nin Şehnamesi Konuları Önemi ve Etkileri

• Şehname ve Taberi'de Cem Cemşit-i Hurşit

•  Alp Er Tunga Destanı Özeti Şehname ve D. Lüğat'üt, Tük' e Göre

•  

KAYNAKÇA 

[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/divan-nesri-mesnevi-tarih/sehname-de-rustem-i-zal-afrasyap-ve-savaslari/418

[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/edebiyat-terimleri-mazmunlar/feridun-sehname-de-acem-hukumdari-divan-siirinde-feridun/14338

[3] Firdevsi, Şehname, Çev. Necati Lugal, MEB Yay,3.Baskı,1967, Ankara, )

[4] Uşideri, Cehangir (1394), Danişnameyi Mazdayasna, Neşr Merkez, 6. Baskı, Tahran. Purdavud, İbrahim (1347), Yeştha, 1-2, İntişarat Danişgahe Tehran, 2. Baskı, Tahran

[5] https://tr.wikipedia.org/wiki, Pişdâdîler

[6] Özer, O., & Polat, M. (2022). Avesta ve Pehlevice Eserlerde Tur ve Hun/Xyon Adı Üzerine Bir İnceleme. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23(1), 200-206. https://doi.org/10.29029/busbed.1036898

[7] Mustafa Aksoy, "Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga" Türkler Yeni Türkiye Yayınları Ankara, 2002. sayfa 562.

[8] Asana, Camasp (1394), Metnhayi Pehlevi, Editör, Said Uryan, İntişarat İlmi, 2. Baskı, Tahran.

[9] https://edebiyatvesanatakademisi.com/islamiyet-oncesi-donem/alp-er-tunga-destani-ozeti-sehname-ve-d-lugat-ut-tuk-e-gore/739

[10] Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 396

[11] Mustafa Aksoy, "Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga" Türkler Yeni Türkiye Yayınları Ankara, 2002. sayfa 562.

[12] https://edebiyatvesanatakademisi.com/divan-nesri-mesnevi-tarih/sehname-de-rustem-i-zal-afrasyap-ve-savaslari/418