Bağdatlı Ruhi Divanı Edebi Yönü
Rûhî-i Bağdâdî divanının ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp., Nâfiz Paşa, nr. 902)
Bağdatlı Ruhi Divanı ve Edebi Yönü
Mevlânâ Celaleddin-i Rumi ve Mevlevi tarikatına bağlı olduğunu söyleyenlerin de olmasına rağmen Ruhi’nin ehli beyt inancına sahip hatta Hurufilik inancından izler sunan bir şairdir. Mevlana'ya bağlı ve Mevlevi olduğunu iddia edenlerin yanı sıra bazı araştırmacılara göre Bağdatlı Ruhi, Hurufi inancına sahip bir şairdir. [1] (Bağdatlı Ruhi Divanı ve Edebi Yönü)
Ruhî, en çok gazel yazan divan şairlerindendir. Divanında 1115 gazel yer alır. Gazellerinde lirik bir söyleyiş tarzı ve rintçe bir eda, içkiden, sevgiliden, ayrılık ve vuslattan bahseder.
Divan Edebiyatında halk için ahlak ve hiciv şiiri yazan ender şairlerdendir. Sosyal hayata duyarlı, söz ve mana oyunlarına fazla yer vermeyen bir şairdir. Dili, sade ve akıcıdır. Divanında konuşma dili ile söylenmiş mısralar çoktur. [2]Hakikatleri açıkça söylemekten çekinmeyen açık sözlü biridir. Softaların ve ikiyüzlülerin iç yüzlerini göstermekten kaçınmamıştır. Kibirden, zenginlerin bencil ve insafsız oluşlarından, kötü şikâyetçidir. Hatta gördüklerini Türk töresi, beşeri hükümler ve gerçek İslamiyet açılarından cesur, samimi bir dille tenkit etmiştir.
Bağdatlı Ruhî’nin, şiirlerinde çeşitli sosyal gruplara yönelik eleştiriler de ağır basar. Şairin, toplumun yönetici ve zengin grubuna, -has, ayan, paşa, bey ve hâce unvanları ile anılan zengin ve idareci zümrelere eleştirileri olduğu gibi, eğitimsiz tabakalara; zahit, sofu az çok okumuş yahut cami ve tekkelerde kulaktan dolma dinî bilgiler edinmiş bağnaz kesimlere; aydın, âşık ve rint tabiatlı olan şairlere de eleştirileri vardır. [3]
Çok seyahat ettiğini ve sırf görmek, bilmek, sevmek için gezdiğini şu beytiyle ifade etmektedir:
Devreylemedik yer komadık bir nice yıldır
Uyduk dil–i divaneye dil uydu hevaya
Bağdatlı Ruhi'nin en çok etkilendiği şair hiç kuşkusuz Fuzuli'dir, Fuzuli'nin oğlu Fazlı ile de arkadaşlık kurmuştur. Divan Şiirinde revaçta olan Aşk ve Beşeri Sevgili, kahramanlık gibi konular üzerine yazmaktansa yaşadığı bölgelerin idari sistemlerinin meseleleri, toplumun sorunlu ve eksik noktaları, yanlış din anlayışı gibi konularda, eleştirel bir stilde yazmıştır. Hiç kuşkusuz Bağdatlı Ruhi'nin en ünlü ve önemli eseri Terkib-i Bend isimli manzumesidir. 17 bendlik bu ünlü manzumeye Şeyh Galip, Ziya Paşa gibi Türk Edebiyatının önemli isimleri nazireler yazmıştır.
Rûhî'nin eserlerini inceleyerek bazı ipuçlarını değerlendiren ve şâir hakkında klişe halinde tekrarlanan yargıları eleştiren Abdülbaki Gölpınarlı'nın ortaya koyduğu bilgilere göre, Ruhî gezgin bir derviş değil, bir askerdir, sipahidir. Şâirin gezip dolaşması da, ünlü terkib-i bendinde söylediği gibi:
Devreylemedik yer komadık bir nice yıldır
Uyduk dil-i dîvâneye dil uydu hevâya
Şeklinde değil, görevi gereği olmuştur. O, Bağdad Valisi Süleyman Paşa'nın, Osman Paşa'nın, Hasan Paşa'nın emrinde savaşlara girmiş,
Düşmana baş eğdirir şemşîr-i hun-efşânımız
Himmet eylerse eğer serdâr-ı alî-şânımız
Olmazız ceng etmeden halı sipâhî kısmıyuz
Yoğrulubdur kan ile rûz-ı ezelden nâmımız
Beyitlilerinde anlattığı şekilde hem savaşmış, hem dolaşmış. Hem de şiirlerini yazmıştır.
Ruhî, Divan Edebiyatımızın topluma ve toplum olaylarına dönük güçlü şâirlerinden biridir. Onun tenkitçi ruhunu destekleyen herhalde asker oluşu, savaşçılığı olmuştu. Hurufi olmasına rağmen mutasavvıf, bir şâir de değildir. ( bkz Hurufi Hurufilik ve İnançları ) Halkın diline, konuşma diline yakın bir dil kullanmış, imkân nispetinde halkın dertlerine de eğilmiştir. Nazım tekniğinde yer yer aksamalar görülür. Söz ve anlam oyunlarına düşkünlüğü yoktur. Samimî bir edaya ulaşmaya çalışır.
DİVANI HAKKINDA BİLGİLER.
Rûhî’nin günümüze ulaşan eseri Külliyyât-ı Eş‘âr-ı Rûhî-i Bağdâdî adıyla 1287’de (1870) İstanbul’da basılan divanıdır. Ancak eski yazı ile basılmış bu matbu metinde kaside, tarih ve gazelleri eksiktir.[4]Bağdatlı Ruhi divanının pek çok yazma nüshası vardır. Divanı üzerinde çalışma yapan Çoşkun Ak’ın tespitine göre yazma nüshaların sayısı 26 adettir. Çoşkun Ak, içinde en çok şiir bulunan dört nüshayı incelemiş, bu yazmaların şiirlerini matbu olan divanla da karşılaştırarak çalışmasını tamamlamıştır. Bu nüshalar onun ne kadar okunduğunun göstergesidir. Yazma nüshalarının yanında Bağdatlı Ruhi’nin divanı eski yazı ile İstanbul’da (1870) basılmıştır. [5]( Rûhî-i Bağdâdî, (1287). Küllyât-ı Eş’âr-ı Rûhî-i Bağdâdî, İstanbul,.)
Coşkun Ak , dört yazma nüsha ve eski yazı ile basılmış baskısı üzerinde yaptığı inceleme sonunda şaire ait ikisi manzum mektup olmak üzere kırk kaside, altı mersiye, bir terkibibend, bir terciibend, üç muaşşer, iki müsemmen, yedi müseddes, bir muhammes, doksan dört tarih, iki murabba, üç değişik beyitli manzume, bir muamma, sekiz gazelin tahmîsi, 1115 gazel, yirmi sekiz rubâî, yirmi altı kıta ve padişahı öven dokuz beyitlik bir manzume tesbit etmiştir. [6] [7]
Ruhî, onyedi bentlik Terkib-i Bendiyle ün kazanmıştır. Ruhî’nin terkib-bendine Cevrî, Samî, Fehim, Vehbî, Kabulî, Leyla Hanım ve Şeyh Galip başta olmak üzere pek çok şair nazire söylemiştir. En meşhuru ise Ziya Paşa tarafından 1870’te yazılan naziredir.
Ziya Paşa'nın Rûhî'ye nazîre olarak yazdığı terkib-i bend, oldukça yaklaşmış ise de Rûhî'ninkine erişememiştir. Terkib-i bendinde ve Kasidesinde olduğu gibi gazellerinde de eski toplum hayatının değer yargılarını ve bazı özelliklerini bulmak mümkündür.
Ruhî, eserlerinin tümü bir bütün olarak gerektiği gibi üzerinde durulup değerlendirilmemiş önemli ve orijinal bir şâirdir. Ruhî, akıcı bir üslup ile yazmaya özen göstermiş, Mevlânâ , Fuzuli , Baki gibi şairlerden etkilenmiş, beğendiği şairlere ve şiirlere nazireler yazmıştır
Ruhi Divanını Çoşkun Ak bastırmıştır.[8]
·
KAYNAKÇA
[1] Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK, Bağdatlı Ruhi,https://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/EDB301U.pdf. shf, 94
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/bagdatli-ruhi-hayati-ve-edebi-kisiligi-17-yy/74195
[3] Zülfi Güler, BAĞDATLI RUHÎ’NİN MEŞHUR TERKİB-BENDİNE SOSYAL PSİKOLOJİ AÇISINDAN BİR BAKIŞ, 2008,
turkoloji.cu.edu.tr/Volume: 3, Number: 1
[4] Coşkun Ak, RÛHÎ-i BAĞDÂDİ, TDV İA. cilt: 35; sayfa: 206
[5] https://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/11215,ruhipdf.pdf?0
[6] Coşkun Ak, RÛHÎ-i BAĞDÂDİ, TDV İA. cilt: 35; sayfa: 206
[7] Bağdatlı Rûhî Dîvânı - Karşılaştırmalı Metin (haz. Coşkun Ak), Bursa 2001, I-II;
[8] Çoşkun Ak, Bağdatlı Ruhi , Hayatı, Edebi Kişiliği Divanından Seçmeler, ( 1982)
