Bağdatlı Ruhi Hayatı ve Edebi Kişiliği 17.yy

18.06.2011

Bağdatlı Ruhî,

(?-1605) Osmanlı Divan Edebiyatı şairi.

Terkib-i Bend'i ile ünlüdür.16. asrın büyük şairlerinden biri olan Bağdatlı Ruhi’nin asıl adı Osman’dır. Bu şairin, Kanûnî ordularıyla Bağdat’ın fethi sırasında Beylerbeyi Ayas Paşa ile beraber Bağdat’a giderek oraya yerleşen Rumelili bir askerin oğlu olduğu bilinmektedir. Bağdat’ta doğup büyüdüğü için Ruhî-i Bağdâdî (Bağdatlı Ruhî) diye tanınmıştır. Divanındaki şiirlerinden kendisinin de bir sipahi olduğu anlaşılmaktadır. Eğitimini Bağdat ve civarında tamamladığı tahmin edilmekle beraber nerelerde ve kimlerden dersler aldığı hakkında bir bilgimiz yoktur. Bağdat’ın fethinden sonra babasının Bağdat’a yerleştiği onun da Bağdat’ta doğup büyüdüğü tahmin edilmektedir. [1]Babasının Bağdat Fethinde sonra Bağdat’a, Beylerbeyi tayin edilen Ayas Paşa’nın adamı olduğu Ahdi’nin Gülşen’i Şuarasında kayıtlıdır. [2] Keşfüz-zunun da ise Babasının ismi Mehmet olarak belirtilir ve Anadolu!’dan geldiği yazılmıştır.[3] Elli yaşlarında Bağdat’ta bulunduğu, 1585 yılında Bağdat’a defterdar olarak tayin edilen Gelibolulu Âlî’ye yazdığı kasidesinden anlaşılmaktadır.[4]

Kaynaklar onun seyahate düşkün olduğunu, farklı yerleri görmekten büyük zevk aldığını gittiği yerlerde devrin ileri gelenleri ile dostluklar kurduğunu belirtirler. Ancak kimlerle dostluk kurduğu yolunda bilgiler sınırlıdır. Hayatı hakkında sınırlı şeyler bildiğimiz Ruhi’nin birçok yeri gezip dolaştıktan sonra onun Bağdat yakınlarındaki Necef ve Kerbela, sonra Şam, Erzurum, Hicaz hatta İstanbul ve Konya’da bulunduğunu, yolculuğunun Şam’da noktalandığını ve ömrünün sonuna kadar orada kaldığını belirtir. [5] Ruhî, ömrünün son yıllarını geçirdiği Şam’da oraya kadı olarak tayin edilen ünlü rubai şairi Azmizade Hâletî (ö. 1631) ile iki yıl (1602-1604) birlikte çalışmış ve Şam’da ölmüştür (1014/1605-1606). [6]

Şairin, tezkireci Ahdi, Fuzuli’nin oğlu Fazlı ile ve yine başta Bağdat şairleri olmak üzere devrinin birçok devlet büyüğü, âlim ve şairi ile arkadaşlıkları ve dostlukları olmuştur. Ehli Sünnet bir şair olan Osman, şiir yazmaya başladıktan sonra Ruhi’ mahlasını kullanmaya başlamıştır. Ruhi’nin etkisi altında kaldığı şairler arasında Fuzuli’nin önemli bir yeri vardır. Ruhi’nin şiirlerinde Ehli beyt sevgisi önemli bir yer tutar. Hurufililiği öven şiirlerinin de bulunmuş olması şairin Hurufi inancına sahip olabileceğini de göstermektedir

Bazı şiirleri askerliği, zaferleri öven, kahramanlık şiirleri niteliği de taşır. Şiirlerinde kullandığı dilin sadeliği, halk kelime ve tabirleri, savaşlardan söz etmesi onun ordu mensubu olduğu hakkında tahminler oluşturmuştur. Zevk ve alışkanlıkları ordu mensubu saz şairlerinin üslubunu andırır.

Irak ve Şam bölgelerindeki idari sistemi ve sosyal hayatı; din ve ahlak anlayışını eleştiren satirik mısralar (eleştirici bir anlatım) birçok şiirinde vardır. Gazelleri ile övünmüş en çok Terkibi bendi ile tanınmıştır. En tanınmış eseri, 17 bent halinde kaleme aldığı, Terkib-i Bend manzumesidir. Ruhi’nin Terkib-i Bendi daha 17 Yüzyıl ilk yıllarından başlayarak büyük takdir ve alaka toplamış ve Türk Divan Şairleri arasında özel bir terkib-i bend tarzı oluşmuştur. Başta Şayh Galip, olmak üzere Ziya Paşa ve Muallim Naci gibi gerek Divan gerek Tanzimat Edebiyatının önem şairleri tarafından bu Terkib-i Bend e nazireler yazılmıştır. Ruhi’nin amel-i bendi, Divanından ayrı olarak birkaç defa basılmıştır.

Zaman zaman, Divan şiiri ve şairleri geleneği içinde lirik şiirleri bulunsa da Bağdatlı Ruhi denince akla "tefekkür" şiiri gelir... 17 bend halinde yazdığı " Terkib-i Bend " i çok ünlüdür.

Yaşamı hakkında pek bilgimiz yoktur. Şiirlerinden babasının Bağdat'ı fetheden sipahilerden olduğu, kendisinin de bir sipahi olduğunu öğreniriz. Bir rivayete göre Bağdatlı Ruhi'nin FUZULİ (16 yy) ile tanıştığı sanılmaktadır...

EDEBİ YÖNÜ

Mevlana ve Mevlevi tarikatına bağlı olduğunu söyleyenlerin de olmasına rağmen Ruhi’nin ehli beyt inancına sahip hatta Hurufi vbe Hurufilik inancından izler sunan bir şair olduğunu belirtmiştik. Mevlana'ya bağlı ve Mevlevi olduğunu iddia edenlerin yanı sıra bazı araştırmacılara göre de Bağdatlı Ruhi, Hurufili inancına sahip bir şair olarak kabul edilmektedir.

Ruhî, en çok gazel yazan divan şairlerindendir. Divanında 1115 gazel yer alır.[7] Gazellerinde lirik bir söyleyiş tarzı ve rintçe bir eda, içkiden, sevgiliden, ayrılık ve vuslattan bahseder.

Divan Edebiyatında halk için ahlak ve hiciv şiiri yazan ender şairlerdendir. Sosyal hayata duyarlı, söz ve mana oyunlarına fazla yer vermeyen bir şairdir. Dili, sade ve akıcıdır. Divanında konuşma dili ile söylenmiş mısralar çoktur. Hakikatleri açıkça söylemekten çekinmeyen açık sözlü biridir. Softaların ve ikiyüzlülerin iç yüzlerini göstermekten kaçınmamıştır. Kibirden, zenginlerin bencil ve insafsız oluşlarından, kötü şikâyetçidir. Hatta gördüklerini Türk töresi, beşeri hükümler ve gerçek İslamiyet açılarından cesur, samimi bir dille tenkit etmiştir.

Bağdatlı Ruhî’nin, şiirlerinde çeşitli sosyal gruplara yönelik eleştiriler de ağır basar. Şairin, toplumun yönetici ve zengin grubuna, -has, ayan, paşa, bey ve hâce unvanları ile anılan zengin ve idareci zümrelere eleştirileri olduğu gibi, eğitimsiz tabakalara; zahit, sofu az çok okumuş yahut cami ve tekkelerde kulaktan dolma dinî bilgiler edinmiş bağnaz kesimlere; aydın, âşık ve rint tabiatlı olan şairlere de eleştirileri vardır. [8]

Çok seyahat ettiğini ve sırf görmek, bilmek, sevmek için gezdiğini şu beytiyle ifade etmektedir:

Devreylemedik yer komadık bir nice yıldır
Uyduk dil–i divaneye dil uydu hevaya

Bağdatlı Ruhi'nin en çok etkilendiği şair hiç kuşkusuz Fuzuli'dir,[9] Fuzuli'nin oğlu Fazlı ile de arkadaşlık kurmuştur. Divan Şiirinde revaçta olan aşk ve beşeri sevgili, kahramanlık gibi konular üzerine yazmaktansa yaşadığı bölgelerin idari sistemlerinin meseleleri, toplumun sorunlu ve eksik noktaları, yanlış din anlayışı gibi konularda, eleştirel bir stilde yazmıştır. Hiç kuşkusuz Bağdatlı Ruhi'nin en ünlü ve önemli eseri Terkib-i Bend isimli manzumesidir. 17 bendlik bu ünlü manzumeye Şeyh Galip , Ziya Paşa gibi Türk Edebiyatının önemli isimleri nazireler yazmıştır.

Rûhî'nin eserlerini inceleyerek bazı ipuçlarını değerlendiren ve şair hakkında klişe halinde tekrarlanan yargıları eleştiren Abdülbaki Gölpınarlı'nın ortaya koyduğu bilgilere göre, Ruhî gezgin bir derviş değil, bir askerdir, sipahidir. Şairin gezip dolaşması da, ünlü terkib-i bendinde söylediği gibi:

Devreylemedik yer komadık bir nice yıldır
Uyduk dil-i dîvâneye dil uydu hevâya

şeklinde değil, görevi gereği olmuştur. O, Bağdat Valisi Süleyman Paşa'nın, Osman Paşa'nın, Hasan Paşa'nın emrinde savaşlara girmiş,

Düşmana baş eğdirir şemşîr-i hun-efşânımız
Himmet eylerse eğer serdâr-ı alî-şânımız

Olmazız ceng etmeden halı sipâhî kısmıyuz
Yoğrulubdur kan ile rûz-ı ezelden nâmımız

Beyitlerinde anlattığı şekilde hem savaşmış, hem dolaşmış, hem de şiirlerini yazmıştır.

Ruhî, Divan Edebiyatımızın topluma ve toplum olaylarına dönük güçlü şairlerinden biridir. Onun tenkitçi ruhunu destekleyen herhalde asker oluşu, savaşçılığı olmuştu. Hurûfî olmasına rağmen mutasavvıf, bir şair de değildir. [10] Halkın diline, konuşma diline yakın bir dil kullanmış, imkân nispetinde halkın dertlerine de eğilmiştir. Nazım tekniğinde yer yer aksamalar görülür. Söz ve anlam oyunlarına düşkünlüğü yoktur. Samimî bir edaya ulaşmaya çalışır.

Ruhî, on yedi bentlik Terkib-i Bendiyle ün kazanmıştır. Ruhî’nin terkib-bendine Cevrî, Samî, Fehim, Vehbî, Kabulî, Leyla Hanım ve Şeyh Galip başta olmak üzere pek çok şair nazire söylemiştir. En meşhuru ise Ziya Paşa tarafından 1870’te yazılan naziredir.

Ziya Paşa'nın Rûhî'ye nazîre olarak yazdığı terkib-i bend, oldukça yaklaşmış ise de Rûhî'ninkine erişememiştir. Terkib-i bendinde ve Kasidesinde olduğu gibi gazellerinde de eski toplum hayatının değer yargılarını ve bazı özelliklerini bulmak mümkündür.

Ruhî, eserlerinin tümü bir bütün olarak gerektiği gibi üzerinde durulup değerlendirilmemiş önemli ve orijinal bir şâirdir. Ruhî, akıcı bir üslup ile yazmaya özen göstermiş, Mevlana, Fuzûlî, Bâkî gibi şairlerden etkilenmiş, beğendiği şairlere ve şiirlere nazireler yazmıştır. Ruhi Divanını Çoşkun Ak bastırmıştır. [11] ( bkz Bağdatlı Ruhi Divanı Edebi Yönü )

Bağdatlı Ruhi Şiirler

GAZEL: Andım Ağladım
Terkib-i Bend 1- ( Tam Metin)
Terkib-i Bend ( 2)
KASÎDE : Devrden peymne-i mihr ü vefâ eksilmeden
GAZEL: Gönlüme bir câm sundı sâkî-i bezm-i elest
GAZEL : Sanma ey hâce ki senden zer ü sîm isterler
GAZEL : Yârdan geldi bize virdi haberler kâğıd
BERCESTELER
Basralı İzari’ye Mektup
Gazel - Eksilmede
Bercesteler
Gazel: Sana zâhid eğer derse şarâb-ı dilgüşâdan geç
Gazel: Görünmez yâr ben mağlûb-ı aşkam ıztırâbum var
Düşmene baş egdürür şemşîr-i hûn-efşânumuz
Olçeşm-i fitne-sâza olal’dan karîn kırân
Sana zâhid eğer derse şarâb-ı dilgüşâdan geç
Görünmez yâr ben mağlûb-ı aşkam ıztırâbum var
Sözde biz sihr eylerüz fenn-i gazelde mâhirüz
Muttasıl Feyzî Beğ’ün meddâhı olsak veçhi var

KAYNAKÇA

[1] Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK, Bağdatlı Ruhi, https://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/EDB301U.pdf. shf, 94
[2] Aslan Tekin Edebiyatımızda İsimler, Rhi Bağdadi, Elips Yayınları, Ankara, 2005, SHF455
[3] Aslan Tekin Edebiyatımızda İsimler, Rhi Bağdadi, Elips Yayınları, Ankara, 2005, SHF455
[4] Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK, Bağdatlı Ruhi, https://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/EDB301U.pdf. shf, 94
[5] Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK, Bağdatlı Ruhi, https://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/EDB301U.pdf. shf, 94
[6] Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK, Bağdatlı Ruhi, https://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/EDB301U.pdf. shf, 94
[7] Çoşkun Ak, Bağdatlı Ruhi , Hayatı, Edebi Kişiliği Divanından Seçmeler, ( 1982)
[8] Zülfi Güler, BAĞDATLI RUHÎ’NİN MEŞHUR TERKİB-BENDİNE SOSYAL PSİKOLOJİ AÇISINDAN BİR BAKIŞ, 2008, turkoloji.cu.edu.tr/Volume: 3, Number: 1
[9] Çoşkun Ak, Bağdatlı Ruhi , Hayatı, Edebi Kişiliği Divanından Seçmeler, ( 1982)
[10] Zülfi Güler, BAĞDATLI RUHÎ’NİN MEŞHUR TERKİB-BENDİNE SOSYAL PSİKOLOJİ AÇISINDAN BİR BAKIŞ, 2008, turkoloji.cu.edu.tr/Volume: 3, Number: 1
[11] Çoşkun Ak, Bağdatlı Ruhi , Hayatı, Edebi Kişiliği Divanından Seçmeler, ( 1982)