Boz Eşek Öyküsü Konusu Özeti Metni ve Refik Halit Karay Hakkında

01.11.2019

Boz Eşek Öyküsü Konusu Özeti metni ve Refik Halit Kara Hakkında

Boz Eşek adlı öykü Refik Halit Karay ilk dosyası 1920 yılında yayımlanan Edebi Kişiliği Eserleri

Memleket Hikayeleri adlı öykü kitabı içinde yer alan 18 öyküden birisi olarak yayımlanmıştır.

Refik Halit Karay , Kirpi mahlaslı yazdığı yazıları nedeni ile 1912'de İttihat ve Terakki'nin istenmeyenler listesine girmiş, Mahmud Şevket Paşa'nın katilinden hemen sonra Sinop'a sürgün gönderilmişti. [1] Refik Halit Karay , Sinop, Çorum, Ankara’ ve Bilecik 'te geçen sürgün yıllarında yöredeki ahaliyi, adetleri sosyal hayatı, toplumsal aksaklıkları, memurların din adamlarının eşrafların iç yüzlerini yakından gözlemlemek şansını da bulmuştu. Boz Eşek, Yatık Emine, Şeftali Bahçeleri gibi o yıllardaki Anadolu ahalisinin ahvalini faş eden Memleket Hikâyeleri, yazarın bu sürgün yıllarındaki gözlemleri neticesinde kaleme alınmışlardı.

Yazarın Boz Eşek adlı hikâyesi Memleket Hikayeleri adlı eserinin ilk dosyasında bulunan 18 öyküsü içindeydi. [2]Ancak bu öykü yazarın 1923 ‘ten sonraki Suriye’ye kaçışından sonraki izlenimlerini dile getiren Gurbet Hikayeleri adlı eseri 1940 yılında yapılan baskısı içine de alınmıştı. [3]

Yazar Memleket Hikâyeleri adını verdiği öykü kitabındaki öyküleri 1913 yılında Sinop’a sürgün olarak gönderildiği yıllarda yazılmaya başlanmıştı. Refik Halit, bu sürgün yıllarında Anadolu’nun çeşitli yerlerini gezip görmüş, bu hikâyelerini de bu gezilerde yazmıştı.

Refik Halit’in bu hikâyeleri Türk Edebiyatında Anadolu halkını ve köylüleri ile Anadolu’yu anlatan ilk öyküler oluyordu. Bu nedenle öyküler çok ilgi görmüş edebiyatımızda Memleketçilik akımı da denilen Anadolu, Anadolu köylüsü ve memleket sorunlarını işleme modası olarak tarif edebileceğimiz memleketçilik akımını yaratmıştı.

Refik Halit Karay, sesiz sedasız şekilde dallandırıp budaklandırmadan devrinin sorunlarını memleketin ahvalini, memurların hallerini, kadılık teşkilatı, idarecilerin ahlaksızlıklarını, devletin işlemeyen çarklarını konuya çok uygun kurmacalar içinde anlatan gözlemci ve gizli bir eleştirmen olarak yazıyordu

Yazar, özellikle Yatık Emine , Şeftali Bahçeleri ve Boz Eşek adlı öykülerinde ortaya koyduğu hikâyeler ile kıssadan hisseler vermeyi başarmış devletin işlemeyen çarklarını, din ve devlet adamlarının umarsızlıklarını hatta yolsuzluk ve uygunsuzluklarını çok başarılı bir şekilde ortaya koymuştur.

Boz Eşek adlı öykü Osmanlının çöküş dönemindeki memur ve Kadı zihniyetini ortaya koyması bakımından oldukça mühim sosyal bir vesika niteliğindedir.

BOZ EŞEK:

Köydeki çocuklar dereden su taşırlarken dağ yolunun kenarında yere yatmış yaşlı bir adam ile adamın etrafında dolaşan boz renkli bir eşek görürler. Çocuklar köylerine gelip Hüsmen Hoca'ya gördüklerini anlatır. Hüsmen Hoca birkaç köylüyle gidip adamı bulurlar. Adam hastadır ve ölmek üzere gibi bir hal içindedir. Ama adam kendine gelir ve eşek ile adamı alıp köye gelirler.

Bu köy ilden ve ilçeden uzak olduğu için köye giden gelen çok azdır. Bu nedenle köylüler misafirlere çok düşkündür. Köylüler İhtiyara süt ve yemek verip iyi bakarlar. Ama yaşlı adam yanına birini çağırıp bir şeyler fısıldadıktan sonra ölür. Yaşlı yolcu eşeğinin kemerindeki sekiz altının Mekke’ye bağışlanmasın vasiyet etmiş ve ölmüştür.

Köylüler, cenazeyi defneder ama ihtiyarın vasiyetini yerine getirmek çok müşkül iştir. Bunun için gidip Kadı’ya danışmaya karar verirler. Hüsmen Hoca, yaşlı adamın boz eşeğine binerek Kadı’nın yanına gitmek için yola koyulur. Hüsmen Hoca, ilk önce jandarma çavuşunun yanına giderek olanı biteni anlatır ama Jandarma çavuşu söylediklerine hiç aldırmaz. Kadı ise kasabada değildir. Hüsmen Hoca bu sefer kaymakama çıkarak durumu anlatır. Kaymakam da konuya hiç aldırmaz.

Kadı ise iki hafta sonraya geleceğinden Hüsmen Hoca çaresiz köye döner. Köylüler iki hafta boyunca boz eşeğe bakmak zorunda kalır. Hüsmen Hoca iki hafta sonra kasabaya yine gider ama Kadı gelmediği için azar da işiterek tekrar köye gelir. Üçüncü seferde ise Kadı gelmiş ama yanında şahit getirmediği için Kadı’dan azar işitip geri köyüne dönmüştür.

Fakat bu defa da bu işin peşine düşmekten yorulan Hüsmen Hoca hastalanır. Üstelik zaten çok az olan parası da iyice azalmıştır.

Gittiği son seferinde ise Kadı eşeği Mekke’ye göndereceği için boz eşeğe de el koymuş Hüsmen Hoca bu yüzden de köye yayan dönmek zorunda kalmıştır. Ama köylüler rahatlamış vasiyeti yerine getirdikleri için mutlu olmuşlardır. Lakin bir gün Hüsmen Hoca yine kasabaya gitmiş Mekke’ye gönderilmesi gereken Boz Eşeği, Kabak Kadı denilen Kadı’nın altında görmüş ve çok üzülmüştür.

ÖYKÜNÜN METNİ

Dereden su taşıyan çocuklar dağ yolunda bir ihtiyar adamın yattığını haber verdiler. Bir boz eşek de, başıboş, oralarda dolaşıyordu. Hüsmen Hoca:

— Varıp bakalım, dedi.

Akşam yakındı, iki derenin birleştiği bu batak, çukur, sıtmalı araziye çeltiklerden kalkan kokulu, ağır bir duman yayılıyordu; gövdeleri yarılmış, yanmış beş on yaşlı, cansız söğüt arkasında, güneş bulanık bir ışık bırakarak arkların durgun sularını yer yer parlatıyordu. Bu aydınlık parçalar, kül renkli, rutubetli ova ortasında bulutlu göğün yarıklarına benziyor; yavaş yavaş bulanıyor, sönüyor, örtülüyordu.

Üç köylü, arızalı, çamurlu bir patikadan ağır ağır, birbiri arkasından çıkıyorlardı; içlerinden biri, sakalı bir at gibi, fena fena öksürüyordu.

Evvelâ boz merkebi gördüler. Fundaların ortasında, tozlu, topraklı bir yer bulmuş, galiba birçok tepinmiş, yatmış, oynamış, şimdi, memnun bir eda ile yan gelip oturuyor, batan güneşi kayıtsızca seyrediyordu.

Hoca:

— Hadi nerdesin yolcu! Diye seslendi.

Ötede, arkasını kuru bir ahlata dayamış, ihtiyar, mecalsiz bir adam, sık sık soluyor, gelenlere fersiz gözleriyle bakıyor, elleriyle göğsünü göstererek işaretler ediyordu. “Nen var? Ne oldun dayı?” suallerine sesten ziyade nefese, soluğa benzeyen üfürüklü bir hırıltıyla anlaşılmayan cevaplar veriyordu.

Köylüler, ölüyor sanarak çömelmişler, bekleşiyorlardı. Lâkin hasta iyileşiyor, canlanıyordu. Abanî sarıklı, mor cübbeli, fukara kılıklı bir ihtiyardı. Sert, kır bir sakalın örttüğü çehreden meydanda duran kısmı, sıcak ovaların güneşiyle kavrulmuş, buruşuklar, kıvrımlar içinde kalmıştı. Sarkık, şiş kapaklarının altında beyaza yakın açık mavi, ufacık gözleri vardı ki, insana bir çocuk bakışıyla dimdik bakıyordu. Yavaş yavaş bu çehreye bir renk, bu gözlere bir fer geliyordu. Aynı vaziyette, sırtı ahlata dayalı, ölgün sedasıyla bir şeyler söylüyor, galiba uzaklardan geldiğini, uzaklara gideceğini anlatıyordu.

Hüsmen Hoca'nın: “Odaya götürün, yatsın!” teklifi üzerine yardım edip, eşeğe bindirdiler, iki tarafından tutarak, düşmesine meydan vermiyorlar, taşlar, topraklar kaydırarak, bin zorlukla iniyorlardı.

Güneş gitmiş, arklardaki sular parlamaz olmuştu. Etrafı kapatan dik, sivri dağlar duman ve bulut sarılı kocaman başlarını birbirine dayayarak çoktan uykuya varmışlardı. Köy, kayaların kat kat gölgelerine gömülü, ne pencerelerinde bir ziya, ne yollarında bir ses, karanlıkta bekliyordu.

Gelenlerin şamatası üzerine kapılardan tek tuk çehreler uzandı. Ahırlarda inekler böğürdü. Hüsmen bağırıyor:

— Neredesiniz be! Hele çıkın, misafir geldi! Diye haber veriyordu.

Şimdi, ellerindeki çıralarla her taraftan beyaz bez donlu birçok insanlar çıkıyor, duman ve ışıktan mürekkep bir hâle içinde, karanlık köşelere aydınlıklar dağıtarak, gübre yığınlarında hâreler koşturarak şaşkın şaşkın misafir odasına doğru geliyorlardı.

Burası, en yakın kasabaya iki gün uzakta, Anadolu'nun çıplak, yolsuz, viran, bir köyü idi. Bir vilâyetten diğerine geçen arabasız yolcular, bazan, havalar çok kurak gidip Kızılırmak geçit verirse, şoseyi bırakırlar ve kestirmeden bu köye uğrayarak iki gün yol kazanırlardı, işte, senede bu vesile ile beş on kişi, beş on fakir, böyle hüzünlü bir saatte, yorgun argın gelir, kapılarını vururdu. O zaman muhtar Hüsmen köylülerden ikram kimin sırası ise ona haber gönderir, kendisi de, ocağında, yaz kış, sönmemecesine çıra kütükleri alevlenen misafir odasına yolcuyu yerleştirirdi. Köy, dünya ahvalini bu gelip geçici, cahil insanların getirdikleri yalan yanlış haberlerle öğrenirdi.

Hasta sakinleşti.

— Göğüs, diyordu. Böyle, ikide bir tutar.

Köylülerden biri ocağın çengeline bir bakraç asmıştı. Çıraların alevi vurmuş, içindeki, bir sabun köpüğü gibi rengârenk kabarıyordu. İndirdiler; ihtiyara bir tas verdiler. Üfüre üfüre zevkle içiyordu. Süt henüz bitmişti ki, inatçı bir hıçkırık tuttu. Bütün vücudunu sarsıyordu. O, her sarsıntıda bir “Elhamdülillah!” diyordu. Köylüler, ta karşısına bağdaş kurmuşlar, konuşmaya fırsat arayarak bekliyorlardı; gençler kapı önünde, ayakta dizilmişler, uyku isteyen gözleri küçülmüş, bu sessiz, mariz misafirden bir şey anlamıyorlardı.

Hıçkırık kesilmiyor, bilâkis, sıklaşıyor, sertleşiyordu. Hasta bir aralık elleriyle; “Gelin, yaklaşın!” diye işaret etti. Hüsmen önde, diğer ihtiyarlar arkada etrafını aldılar. Gençler, merak içinde, fakat yaklaşmaya cesaret edemeyerek kapıda duruyorlardı; galiba yolcu zorlukla bir iş anlatıyordu. Belki de vasiyet ediyordu. Hüsmen'in ikide bir de:

— Merak etme, gönlünü ferah tut, biz bakarız! Dediğini duyuyorlardı.

Birden, ihtiyarlar yere, mindere eğildiler. Sonra sessiz kalktılar.

Hüsmen:

— Hakka kavuştu! Diye mırıldandı.

Ocakta kütüklerden biri çarpıldı, keskin bir aydınlıkla ölünün yüzünü parlattı, söndü. Dışarda bir inek uzun uzun böğürüyordu.

Yolcu, son arzusunu anlatmaya vakit bulmuştu. Kemerinde dizili sekiz altını ile boz merkebi Hicaz'a vakfediyordu.

Mezarlıktan dönen köylüler, ellerinde kalan bu liralarla merkebi ne yapacaklarını, bu emri nasıl yerine getireceklerini kestiremiyorlar, asmanın altında birleşip söyleşiyorlardı. Nihayet, bir defa kazaya varıp hâkimden danışmaya karar verdiler. Hafta içinde Hüsmen merkebi yanma alıp yola çıkacaktı.

Hayvan, bir ehemmiyet kesp etmişti: önüne bol yem dökülüyor, mısır sapları yığılıyordu. Köylüler sık sık hatırlıyorlar: “Boz eşek suya götürüldü mü? Arpası döküldü mü?” diye birbirlerinden soruyorlardı.

Bir sabah Hüsmen Hoca'yı alaca karanlıkta hep birden değirmenin önüne kadar götürdüler, selametlediler. Boz eşek, Hoca'nın merkebine bağlı, kuyruğunu oynatarak ferah, yüksüz, arkada gidiyor; yeni doğan sırma telli bir güneş, palanının soluk keçesini kadife gibi parlatıyordu.

Bu, ne uzun, ne can sıkıcı bir yoldu. Durgun sulardan fışkırmış pirinç başakları ile arklar boyunca giden kamışların yeşilliği yamaçlar ardında görünmez olunca kurak, düz bir toprak, iki gün hiçbir köye, hiçbir değirmene, hatta iki cılız söğüdün gölgelediği bir subaşına bile uğramadan, ıssız, kavruk, devam edip gidiyordu. Sonra dik kayalı bir yokuş, korkunç bir boğaz aşılıyor, tepesine yaklaştıkça serin bir rüzgâr-la beraber lâtif bir manzara başlıyordu. Kısa bir kılıç sırtı gibi parlayan ince bir dere ayvalıklar, elmalıklar ortasında, yemyeşil, sulak ve feyizli, göze görünüyordu; telgraf direklerinin sıralandığı beyaz düz bir şose kıvrıla kıvrıla dönerek dağlara tırmanıyordu.

Hüsmen, handa geçirdiği gecenin sabahı, erkenden hükümete yollandı.

Minimini kasabanın balkonlu, kuleli, gazinoya benzeyen kocaman bir konağı vardı. Lâkin ikmal edilmemişti. Sıvanmayan kerpiç duvarlar yer yer açılmış, kumrulara yuva olmuştu. Üst kat penceresiz, sıvasızdı. Tahta örtülerle kapatılmıştı. Kenarda battal bir kireç ocağı, biraz ötesinde de amelenin çalıştığı zamandan kalma bir sundurma, elan öyle haliyle duruyordu. Bina çoktan haraplaşmıştı.

Ceketsiz, kalpaksız bir jandarma çavuşu ne istediğini sordu. Hoca tâ baştan, ırmaktan su taşıyan çocukların gelip nasıl haber verdiklerinden tutturarak anlatıyordu. Hikâyesi daha yarıyı bulmadan karşısındaki uzaklaşmış, derede yüzen ördeklere ekmek atıyor, köşede çardağın altında nargilesini höpürdeten bir sakallıya:

— Ne o, Hoca efendi, sabah keyfi ini? Diye sesleniyordu.

Kadının izinle İstanbul'a gittiğini öğrenen Hüsmen, bir defa da kaymakama işi anlatmak istedi. Kunduralarını kapıda çıkarıp, parmaklarını meydanda bırakan yırtık çoraplı ayakları ile çekine çekine, elleri karnında yürüdü, hikâyeye başladı.

Kaymakam, arkasında çividi dalgalanmış bir keten ceket, bıyıklan boyalı, dişsiz, hımhım bir adamdı, işin tamamını dinlemek tahammülünü göstermeden:

— Çağırın çavuşu! Diye seslendi:

Beş gündür, Hüsmen Hoca, önüne gelen adama derdini anlatarak, kasabada dolaşıyordu. Jandarma çavuşu ne merkebi alıyor, ne de kendisini bırakıyordu. Nihayet haline acıyan biri çıktı:

— Gitsin de, iki hafta sonra gelir; işi kadıya bırakalım! Dedi, kandırdı.

Zaten buranın kadısı namlıydı. Kabak Kadı derlerdi. Her işi halleder, her kördüğümü çözerdi. Arkasına turuncu bir maşlah giyerek, kırmızı şemsiyesiyle çarşıdan bir geçişi, kocaman gövdesini tutarak olur olmaz şeylere bir gülüşü vardı ki, halk bayılırdı!

Aynı yollardan, aynı halde boz merkep terkiye bağlı, döndüler. Hüsmen Hocanın ve iyi beslenmesi icap eden eşeğin boğazına orada, katığın ve arpanın pahalı olduğu kazada hayli masraf edilmişti. Meclis kuran köylüler bunu; “Mübarek yere bağlı, bakmak borcumuz!” diye çok görmediler. Hüsmen de yorgunluğundan şikâyet etmiyor, Hak uğrunda çalışmak ona yol mihnetlerini unutturuyordu.

Lâkin ikinci seferin haftasında, yine merkep ardında dönmeğe mecbur oldu. Kadı henüz gelmemişti; jandarma çavuşu, Hoca'ya çıkışmış:

— Hödük herif, acelen ne? Demişti. Köylüler, vakfedilmiş bir hayvanın işte kullanılıp kullanılmayacağından şüphe ediyorlar, boz eşeğe ilişmiyorlardı.

Üçüncü yolculuğun avdeti, yine öyle, merkep arkada, oldu. Uzaktan, keskin gözüyle biri boz eşeğin geri geldiğini görmüş, köye yaymıştı. Halk şimdi şaşırmış, merakla bekliyordu. Hüsmen daha inmeden ferah bir şada ile:

— Ne ettik be, şahit götürecektik! Diye bir hamlede meseleyi anlattı.

“Sahi, nasıl düşünmemişlerdi? Ziyanı yok, merkebi kadı kabul edecek, hüccetini yazacaktı ya, haftaya üç kişi giderler, icap ederse yemin de ederlerdi...”

Boz eşek, ara sıra yaptığı yüksüz seyahatlere karşı, önüne dökülen bol yemden yiye yiye semiriyor, hırçınlaşıyordu. Böyle iki buçuk ay geçmişti.

Nihayet son sefer hazırlandı. Değirmenin önünde selametlerinken yeni doğan güneş bu küçük kafilenin kaldırdığı tozları parlatıyor, yaldızlı bir bulut içinde yokuşu tırmanan köylüler geride kalanlara sanki yükseliyor, göklere kalkıyor gibi görünüyordu.

Boz eşek bir daha dönmedi. Köy halkı, yazılan hüccetlere, basılan mühürlere bakarak merkebin ikramlar göre göre, yavaş yavaş, yüksüz ve eziyetsiz ta Hicaz'a kadar gideceğine, orada Zemzem taşıyacağına inanmışlardı. Hatta Küsmen, bir gece rüyasında eşeğin palanını yeşil bir kadifeyle kaplı görmüş, itikadı pekleşmişti.

Zaten, hepsi, vazifelerini yapmaktan mütevellit bir sevinçle sık sık merkebin lâfını ediyorlar, ahırda, kendi kendine kalınca, iki tarafa başını sallayıp zikre başladığını anlatıyorlar, birbirlerini kandırıyorlardı.

Lâkin vakanın yılında, kasabaya pirincini satmaya giden Küsmen Hoca aptallaşmış gibi dönmüştü. Pazar yerinin tam kalabalık zamanında uzaktan bir “Savulun değmesin!” nidası duymuş, halk ikiye ayrılmış ve Kabak Kadı, altında boz merkep, arkasında mahut turuncu maşlah, iri gövdesini sarsan bir süratle etrafa selâmlar dağıtarak geçip gitmişti.

REFİK HALİD KARAY

(Memleket Hikâyeleri, 1940)

Refik Halit Karay Hayatı Edebi Kişiliği Eserleri

Memleket Hikayeleri'nden Özetler Refik Halit Karay

Gurbet Hikayeleri Hakkında Eskici Hikayesi Özeti Refik Halit Karay

EDEBİYATIMIZIN ÜSTADLARINDAN REFİK HALİT KARAY

SÜRGÜN Romanı Özeti ve Refik Halit Karay Hakkında

Refik Halit Karay Yatık Emine Hikayesi İnceleme Özet ve Metni

Refik Halit Karay Şeftali Bahçeleri Öyküsü ve Özeti

Boz Eşek Öyküsü Konusu Özeti Metni ve Refik Halit Karay Hakkında

Garip Bir Hediye Öyküsü Konusu Özeti ve Refik Halit Karay Hakkında

Refik Halit Karay Memleket Hikayeleri Vehbi Efendi'nin Kuşkusu Hikayesi Özeti