Çelipa Nedir Şiirlerde Haç İstavroz Hıristiyan Güzeli
Çelipa Nedir
Osmanlıca yazılışı: çelipa çelîpâ : چليپا
Çelipa, Haç - İstavroz - Salip demektir. Hz İsa’nın çarmıha çekildiğini temsil eden hac işareti veya sembolüne denir. Çelipa, ağaç veya madenden yapılmış madeni bir semboldür. Hıristiyanlığın sembolü sayılan ve birbirini dikey olarak kesen iki çizgiden oluşan biçim, istavroz, saliptir. Bu sembol kimi Hıristiyanlar tarafından vücutlarının çeşitli yerlerine dövme olarak da işlenmiş, kolye, gerdanlık veya diğer şekillerde de kullanılmıştır.
Çelipa sözcüğü köken olarak Farsçadır. Bu kelime Farsçada put, sanem, eğik ve kıvrık çizgi, kâkül, perçem anlamında olan bu sözcük, haç, çarmıha gerilmiş İsa heykelciği veya sembolü, istavroz anlamlarında da kullanılır hale gelmiştir. ( bkz Büt-i Tersa Hiristiyan putu ve Güzeli )
Çelipa kelimesinin bu anlam genişlemesi Divan şairlerimizin bu kelime üzerinde çok oynamalarına da vesile olmuş divan şairleri bu kelimenin değişik anlamları üzerinde anlam oyunları kurmuşlardır. Çelipa sözcüğü daha ziyade tevriyeli, ihamlı ve kinayeli olarak kullanılmış, sevgili, put, sanem, büt, tapmak, tapınmak, süslemek, süslenmek, sevgilinin saçı ile ibadet ve çelipanın farklı ve çok anlamları arasında söz oyunları kurmuşlardır. ( bkz Büt Büthane Nedir Şiirlerimizde Put Senem Senema )Divan şairleri kadınların boyunlarına taktıkları hac ve istavrozu kollarını iki yana açmış gel diyen bir kadın gibi tahayyül etmişlerdir. Hıristiyan kızının boynundaki hac işaretini gören divan şairlerinin kendi kollarını da çelipa gibi açarak o güzele doğru koşmayı hayal etmeleri divan şiirinde çok işlenen bir hayaldir.( bkz Nasranî Nedir ( Hıristiyan – İsevî )
Mümkün mü miyanını görüp açmasın ağuş
Ol kafir eder şekl-i çelipa kim görse Nabi
O kâfir kimi görse çelipa -istavroz - haline sokar. ( Onu gören ellerini açıp koşar- ) Çünkü onun ince belini görenin çarmıha gerilmiş gibi koşmaması mümkün müdür. Beyitte, çelipa, miyan, kâfir, ağuş kucak açmak kelimeleri arasında ince anlam oyunları yapılmıştır.
Donanıp ol büti Çîn atlas u dibalar ile
Deyri hüsnün bezemiş müşk çelipâlar ile
Çin işi heykeller kadar güzel sevgili, atlas ve dibalarla süslenmiş. Kendi güzellik tapınağını hoş kokulu çelipalarla ( kâküllerle) bezemiş. Deyr sözcüğü manastır, kilise manasına da geldiğinden manastırın süslenmesi ve sevgilin süslenmesi; kâkül ile haç arasında çeşitli tevriyeler ve anlam oyunları yapılmıştır. )
Divan şairleri Çelipa ile Hıristiyan güzelleri mazmunu arasında ince imalarla dolu benzetmeler kurmuşlardır. Hıristiyanların Hac işareti önünde diz çökmeleri, Haç işaretinin şekli, İsa’nın çarmıha gerilmesini sembolize eden işaretin şekil unsurları, kiliselerin çok görkemli süslenmiş olması vb Divan şairlerinin muhayyilesinde çok farklı imgeler ve tahayyüller oluşturmuştur. Çelipa bir anlamda Hıristiyan güzelini temsil eder ve onunla birlikte kullanılır. Hıristiyan güzeli ise Roma heykelleri kadar kusursuz güzellikteki kadın büt ve sanemler ile birlikte sık sık geçer.
Olur, elbette meftun ı çelipa ol büt-i tersa
Kinar etmek dilersen serbeser bekşude- ağuş ol. Nedim [1]
O Hiristiyan güzeli istavrozu elbette sever. Eğer o güzeli kucaklamak istiyorsan sen de kucağını istavroz gibi aç.
Kaçma Haşmet’yen eya kâfir-i tersa suret
Açmışım şekl-i çelipada sana ağuşum Haşmet [2]
Ey Hıristiyan güzeli ne olur Haşmet’ten kaçma, bak kollarımı istavroz gibi açmış sana koşuyorum.
Ümmid-i der – ağuş ile ol şuhu çelipa
Açmış durur ağuşunu bir hayli zamandır.. Yenişehirli Beliğ
güzeller güzeli çarmıha gerilmiş gibi kucağını açmış nice zamandır bir ümit ile bekliyor.
Aguşumu açtım sana manend-i çelipa
Ey muğbece deyre gel Mesiha’yı seversen Daniş Bey
Sana kuçağımı çelipa gibi açtım ey Ey Hristiyan güzeli ( meyhaneci çırağı) İsa’yı seversen ne olur ibadethaneye gel ( Mecazi olarak sevişme yeri )
‘Işk deyrinde gönül ‘âşık olup bir saneme
Zülfi sevdâsını boynında çelîpâ gördüm Revani ( 16 Yy)
İLGİLİ LİNKLER
KAYNAKÇA
[1] A. Talat Onay, Edebiyatımızda Mazmunlar, MEB , 1996, SH. 165
[2] A. Talat Onay, Edebiyatımızda Mazmunlar, MEB , 1996, SH. 165
