GirişKayıt

Fuzuli Arapça ve Farsça Divanları

30.11.2014

 

Fuzûlî’nin Âşık Çelebi tezkiresindeki minyatürü (Millet Ktp., Ali Emîrî, Tarih, nr. 772, vr. 532a

Fuzuli ’nin, Arapça, Farsça ve Türkçe olmak üzere üç tane dvanı vardır.[1] Fuzuli’nin her divanı da çok sevilmiş Fuzuli’nin ünü  Türk edebiyatında,  “ Taşkent’ten Kazan’a, Kırım’dan Bosna’ya ve Macaristan içlerine, Bağdat’tan Kahire’ye,  Tebriz’den Buhara’ya ve Derbend’e, İstanbul’dan Adriyatik kıyılarına kadar bütün bir Türk coğrafyasında asırlarca yaşamış ve yayılmıştır..” [2]

Fuzuli’nin Farsça Divanının ülkemizdeki nüshaları az sayıdadır. Hasibe Mazıoğlu’nun üzerinde çalıştığı nüshaları ise Manisa Muradiye Kütüphanesi nu 2668, Fatih Millet Kütüphanesi Carullah Efend kısmı no 1670, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Farsça yazmalar kısmı nu 883 kayıtlıdır. Ayrıca İsmail Saip Sencer’e ait kitapların arasında Dîvân’ın yeni bir nüshasına daha rastlanmıştır. (Mazıoğlu, 1956: s. 73-85) Farsça Dîvân’ında kasideler bölümünün başında “ Fuzûlî’nin: Hakanî, Molla Câmî ve gene İran’ın ünlü şairlerinden olan Hüsrev’e nazire olarak yazdığı ve Enîsü’l-Kalb adını verdiği uzun kasidesi yer alır. Fuzûlî bu kasideyi Kanuni’nin Bağdat’ı fethinden önce yazmış ve Bağdat’ın fethini sağlamakta etkili olması için İstanbul’a göndermiştir. “ (Mengi, 2008: s. 156) [3] Eserin Bağdat’ın fethinden önce yazıldığı konusunda bir itirazımız yoksa da Fakat Ensar Kılıç’ın yazısında bulunan ve Mine Mengi’ye atıf yapılan “ Bağdat’ın fethini sağlamakta etkili olması için İstanbul’a göndermiştir” ibaresindeki bilgiyi kuşkuyla karşılamak zorunda kalıyoruz.  Eser Bağdat’ın fethinden önce yazılmış olsa bile Eserin İstanbul’a gönderildiği konusu bize göre biraz karanlık kalmaktadır.

“Fuzûlî’nin tam bir mürettep divan teşkil eden Türkçe şiirlerinde kullandığı vezinler, genel olarak devrinde kullanılan vezinlerin ortalamasına uygun olup herhangi bir özellik göstermez. İmâle ve zihaf gibi aruz arızaları, daha sonraki büyük divan şairlerinde de görülebilecek asgari bir seviyededir.”[4]Fuzuli’nin Farsca divanındaki şiirleri içinde aynı özellikleri taşıdığı söylenebilir.Fuzûlî’nin Farsça şiirlerinin yer aldığı Farsça Dîvân’ı Türkçe divanından daha hacimli olup, tıpkı Türkçe divanında da olduğu gibi mensur bir dîbâce ile başlar. Divanının dibacesinde, “Mazmûnu zevk-bahş ü serîü’l-husûl ola / Andan ne sûd ki ola mübhem ibâreti” diyerek kolay anlaşılabilir şiir tarzını savunmaktadır.[5]Dîvân. Fuzûlî bu divanı ile, Farsça’yı herhangi bir klasik İran şairi kadar iyi bildiğini ortaya koymuştur. Bu şiirlerde en çok Hâfız-ı Şîrâzî ile Molla Câmî’nin etkisinde kaldığı hissedilmektedir.[6]

Divanda 49 kaside, 410 gazel, Üç münâcât, bir na‘t, 1 terkîb-i bend, 1 murabba, 1 müseddes,46 kıt’a, 105 rubaî vardır. [7] Fuzuli’nin Farsça Divanının Türkçe’ye tercümesini ise Ali Nihad Tarlan (Ankara 1950), tenkitli neşrini ise  ise Hasibe Mazıoğlu (Ankara 1962) yapmıştır. (Tarlan, Ali Nihat, Fuzûlî Divanı, C. I, İstanbul 1950.-  Mazıoğlu, Hasibe, Fuzuli-Hafız, İş Bankası Yayını, Ank. 1956.)

Fuzûlî’nin Farsça divanındaki gazelleri gerek mana gerekse mazmun yönünden Türkçe gazelleriyle birçok anlamda Türkçe Dîvân ile paralellik göstermektedir. [8]Yapıtın içerdiği türler ve üzerinde yoğunlaşılan konular da genel itibariyle Türkçe Dîvân ile aynıdır. O yüzden Fuzuli’nin Türkçe divanındaki şiirleri ile Farsça Divanındaki şiirleri hemen hemen aynı şiirlerin Türkçe ve Farsca olarak yazılmış şekilleridir denilebilir.

Bu gazellerle musammat, kıt’a ve rubai gibi diğer nazım şekilleriyle yazdığı Farsça şiirleri ifade bakımından kusursuz, kolay söylenmiş, ahenkli ve akıcı şiirlerdir. “Ancak araştırmacılar, Fuzûlî’nin Farsça divanındaki şiirlerinin Türkçe divandakilere nazaran daha zayıf olduğu görü­şünde hemfikirdirler.”

Fuzûlî, Hz. Ali ve çocuklarını daha çok Farsça divanındaki kasidelerinde övmüştür. Ayrıca diğer din büyüklerini de bu kasidelerde övdüğü bilinmektedir. Farsça divan tıpkıbasım olarak Hasibe Mazıoğlu tarafından yaımlanmış (fuzûlî Farsça Dîvân, Ankara 1962), Ali Nihad Tarlan tarafından ise Türkçeve tercüme edilmiştir (Fuzûlî’nin Farsça Dîvânı (Tercümesi), İstanbul 1950). Farsça Dîvân‘ını kasideler bölümünün başında Fuzûlî’nin Hakanî’nin Bah-ü’l-ebrâr’ma nazire olarak yazdığı ve Enîsü’l-kalb ismini verdiği 134 beyittik kasidesi bulunmaktadır. Fuzûlî, Bağdat’ın fethinden önce yazmış olduğu bu kasidesini, Bağdat’ın fethinde etkili olması için adalet yeri olan İstanbul’a gönder­miştir. Kasidenin tıpkıbasımı ve tercümesi, Ali Nihad Tarlan’ın takrizi ile birlik­te Cafer Erkılıç tarafından yayımlanmıştır (Enis-ül-kalb, İstanbul 1944).

Fuzuli’nin Farsça Divanı Hakkında yapılan çalışmalar

Farsça Dîvân ile ilgili yapılan en önemli çalışmalar:  Fuzuli’nin Farsça Divanının Türkçeye tercümesini ise Ali Nihad Tarlan (Ankara 1950), tenkitli neşrini ise  ise Hasibe Mazıoğlu (Ankara 1962) yapmıştır. (Tarlan, Ali Nihat, Fuzûlî Divanı, C. I, İstanbul 1950 -  Mazıoğlu, Hasibe, Fuzuli-Hafız, İş Bankası Yayını, Ank. 1956.) Abdülbaki Gölpınarlı, Fuzuli Divanı,  yapmıştır.

En önemli çalışmalardan bir başkası ise 1983 te Azeri araştırmacı Raide Said’in  “Fuzulî’nin Farsça Divanı: İnceleme-Transkripsiyonlu Metin” adlı doktora tezidir. Hasibe Mazıoğlu, 1962 de eseri tıpkı basım olarak yayımlarken, 1956 da “Fuzûlî’nin Farsça Divanı ile İlgili Araştırmalar” adıyla bir makale yayımlamıştır. [9]

 ARAPÇA DİVANI

Fuzûlî‘nin Arapça Dîvânı bugün elimizde bulunmamaktadır. Kaynaklar, Fuzûlî’nin Arapça şiirlerinin bulunduğunu kaydettikleri hâlde, sadece Sâdıkî-i Kitâbdâr Arapça divanının olduğunu belirtmektedir. Şairin toplam 465 beyit olan 11 kasidesi ile bir kıt’ası mevcuttur. Kasidelerden yedisi Hz. Peygamber, üçü ise Hz. Ali için yazılmıştır. Şairin Arapça şiirleri, Leningrad’da bulunan Fu­zûlî Külliyâtı içerisinde yer almaktadır (yk. 189-199). Arapça şiirleri ilk kez Berthels, 1930 yılında Sovyet Bilimler Akademisi Mecmuası’nda “Fuzûlî’nin Arapça Şiirleri” adıyla yayımlamıştır. Hamid Araslı ise kasidelerin Türkçe çevi­rilerini Külliyat içinde neşretmiştir (Mehemıned Fuzûlî. Eserleri, c. IV. Baku 1958. s. 285-324). Fuzûlî’nin Arapça şiirlerinin fazla bir edebî değeri yoktur.

Fuzuli’nin Arapça divanını gün yüzüne ilk çıkartan E. Berthels’tir.[10]

Arapça şiirler:

Fuzûlî döneminin aydınlarının birçoğu gibi elsine-i selâse adı verilip Türkçe, Arapça ve Farsçayı ifade eden üç dili şiir yazacak kadar iyi bilmektedir. Ancak şair tabiatını yansıttığı ve şiir yeteneğini açıkça ortaya koyduğu Türkçe ve Farsça divanların yanında kaleme aldığı Arapça şiirlerinde pek de başarılı olamamıştır. Şairin Arapça şiirleri zengin bir yazınsal kültüre sahip olan Arap edebiyatında önemli bir yer işgal edebilecek düzeyde değildir. Fuzûlî’nin Arapça Dîvân’ını inceleyen Tavit et-Tancî divan hakkında şunları söyler:

“Fuzuli’nin Arap lisanına vukufu, zamanındaki dini ilimleri bilen bir kimsenin bu dile vakıf oluşu derecesinden ileri gidememiş ve asla bir Arap şairi ve edibinin bilgisi seviyesine ulaşamamıştır.” (Tanci, 1962: s. XII)

Fuzûlî Arapça şiirlerinde her ne kadar Arap dilini kullansa da bu şiirlerdeki edebiyat ve sanat anlayışı daha çok Fars edebiyatı ve ondan etkilenen Türk edebiyatının biçemleriyle anlamlandırılabilir. Örnek vermek gerekirse, Arap edebiyatında son beyitte mahlas kullanma geleneği yokken Fuzûlî’nin son beyitlerde mahlas kullandığını görürüz.

Fuzûlî’nin Arapça bir divanının olup olmadığı da tartışmalı bir konudur. Eski kaynaklarda yalnızca bir tezkirede şairin Arapça bir divanı olduğundan söz edilmektedir. Fuzuli’nin Arapça şiirlerini gün yüzüne ilk çıkartan E. Berthels’tir. Yazdığı makalede divandan iki kasideyi de Rusçaya tercüme etmiştir. Aynı yazma kaynaktan yararlanarak Azerbaycan’da Hamdi Araslı, yazma nüshadan çinkograf usulüyle 1958 yılında Matla’u’l-İ’tkad ile birlikte Arapça şiirleri yayımlamıştır. (Erdoğan, 2010: s. 171-172) Bugün elimizde Fuzûlî’nin 11 kaside ile eksik bir kaside olduğu hissini veren bir kıt’ası bulunmaktadır. Tek yazma olan bu nüsha Leningrad Asya Müzesi Kütüphanesi’ndedir. Yapıt, H.997 tarihini taşıyan Fuzûlî Külliyatı içinde 189-199 yaprakları arasında bulunup, iki defa basılmıştır. (Kültür Bak. e- Kitap: web)

Kaynakça

profile

Şahamettin Kuzucular

0

0

writer

Fuzuli

Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın

Yorumlar