KÖY SEYİRLİK OYUNLARI VE ÖZELLİKLERİ

 

 KÖY SEYİRLİK OYUNLARI

 Folklor ürünlerinin ortaya çıkışı ile ilgili olarak iki ayrı görüş vardır. Folklorik inanç ve uygulamalar etkileşim yoluyla bir milletten diğerine, bir topluluktan başka bir topluluğa geçer veya k her toplum  birbirinden bağımsız olarak kendi inanış biçimlerini ve pratiklerini yaratır. Bu iki farklı görüş aslında bir başka gerçeği de ortaya kor. Folklorik ürünlerin ortaya çıkışında aslında her iki görüş de geçerlidir. Uluslar hem başka uluslardan etkileşim yoluyla ürünler alıp, taklit ederek ve kendinden bir şeyler katarak  hem de kendin özgün kültürlerinden oluşan folklorik unsurlar da yaratır. Aynı durum köy seyirlik oyunlarımız için de geçerlidir. Bu bakımdan Türk köy seyitlik oyunlarının ortaya çıkışını ve içeriklerindeki özellikleri Anadolu’da Türklerden önce bulunan medeniyetlerle ilişkilendiren görüşlere de biraz böyle bakmak gerekir. Kendine özgü nitelikler barındıran köy seyirlik oyunlarımızın bazılarının gerçekten de bu medeniyetlerden kalan izleri taşıyabilmesi mümkündür.

Köy seyirlik Oyunları en basit tanımıyla köylerde bayram, düğün, nişan ve diğer özel günlerde köylülerin oynadığı eğlence veya kutlama maksatlı basit oyunlardır. Köy seyirlik oyunları hakkında yapılmış farklı tarifler şunlarıdır. "Kırsal kesimde, dar bir çevrede yaşayan insanların kendi aralarında belli zamanlarda oynadıkları sözlü ya da sözsüz oyunlardır. " "Köylü Tiyatrosu" adı ile de bilinen köy seyirlik oyunları düğünlerde, bayramlarda ya da yılın belirli günlerinde köylülerimizin genellikle " Oyun  yapma", "oyun çıkarma" adı altında bereket bolluk, sağlık ve yeni yılı karşılamak amacıyla oynadığı törensel içerikli Oyunlardır." [1]

Bazı araştırmacılar köy seyirlik Oyunlarımızın ortaya çıkışını Eski Anadolu Medeniyetleri olarak gösterir. “Çeşitli inanış ve mitlerin kaynaklık ettiği bu oyunlar, eski Anadolu uygarlıklarının, Anadolu toprakları üzerinde yaşayan halkımızın Orta Asya'dan getirdiği kültürel öğeler ve İslamiyet’i kabulünden sonraki İslami öğelerle birleşen bir kültürel sentezin izlerini taşır." Bu görüşte olanlar  Trajedi ve komedi türlerinin antik  Yunan medeniyetinden çıkmış olmasından hareket ederek ilk Tiyatro örneklerinin tanrılar, tanrıçalar için baharın girişi hasat zamanlarında halkın yaptığı oyunlardan çıktığı  bilgisinden hareket ederler. Türkler deki köy seyirlik oyunların kökeni de bu oyunların diğer kültürlere geçiişi ile ilgili olsa bile içerik, işlev ve yaklaşım olarak köy seyirlik oyunlarımızla bu medeniyetlerde oynanan oyunlar arasında  bağlar kurabilmek  hayli zor olacaktır. Buna rağmen kültürel etkileşimlerin her zaman olduğunu kabul etmek gerekir. "Halen özellikle Anadolu da ki pek çok köyde devam ettirilen köy seyirlik oyun geleneğinin tarihini binlerce yıl öncesine dayanmaktadır " İddiasında olan bir görüş, köy seyirlik oyunlarımızdaki içerik, amaç, biçimsel özellikler  ile antik medeniyetlerdeki Tiyatronun içerik, biçimsellik, teknik ve amaçları arasındaki ilintileri de örneklemeler yoluyla belirtmesi gerekir.

Köy seyirlik oyunlarının  işlevleri bakımından kutlama törenlerinden (kut törenlerden) kaynaklandığı  düşüncesi daha ağır basmakta bu bakımdan da antik Anadolu medeniyetleri ile köy seyirlik oyunlarımızın ilintisi kurulmaya çalışılmaktadır.  Köy seyirlik oyunların gün dönümü, baharın gelişi, göç zamanları öncesi ve sonrası hasat sonrası  yapılan eğlencelerden müteşekkil olmasına rağmen, sebepli sebepsiz de oynanabildiği, daha ziyade düğün, bayram ve eğlence maksatlı oynandığı da gözden kaçmamalıdır. Bu oyunlar mevsim dönüşümlerinde, ekim-dikim ve hasat zamanlarında, ramazan aylarında, bayram düğün, yaylaya göç veya dönüş vakitlerinde düğün ve nişan günlerinde oynanmaktadır. Bu  oyunlar topluca  oynanır  ve seyirciler de oyunlara katılır. Seyirlik oyunlarda kullanılan en yaygın öğeler, ak-kara  çatışması, tarla sınırı çizmek,  seyircileri veya oyuncuları bir tuzağa düşürmek, erotik öğelerdi.

Köy seyirlik oyunlarının antik medeniyetlerden Türklere geçtiği yönündeki görüşler tamamen göz ardı edilebilecek bir görüş değildir. Örneğin şu hikâyecik konuyu aydınlatması bakımından önemlidir.

" 1926 doğumlu Veli Duvarcı, Yeni yıla girerken oynanan Fattik oyununun oynanma nedeni hakkında şu görüşlerini dile getirdi.  Fattik oyununun bolluk, bereket getireceğine inanıyorum. Biz kalktık, atalarımızdan, dedelerimizden böyle gördük. Bu inançtır. Ben buna yürekten inanıyorum. Fakat şimdiki gençler bilmezler." Burada kaynak kişi, iki önemli noktaya parmak basmaktadır:

1)Oyunun oynanış sebebi: Atalardan öyle görülmüş.
2)Oyunun oynanış amacı: Bolluk, bereket sağlaması. Bu iki nokta bize oyunların kökeni bakımından önemli ipuçları veriyor. " [2]

Bu alıntıdan da  anlaşıldığı gibi köy seyirlik oyunları  antik çağlardan da izler ve inanışlar taşımış olabilir. Buna rağmen köy seyirlik oyunlarının TÜRKLERE ve Türk kültürüne özgü pek çok yönü de vardır. Zaten antik çağlardan kalma inançlarda köy seyirlik oyunlarının ortaya çıkmasına yol açan faktörlerden sadece birisidir.  Köy seyirlik oyunlarının oluşum nedenlerini, Kutsal törenler, ritüeller, totem ve ongunlar, kutsal hayvanlar, fıkralar, türküler, günlük olaylar gibi faktörlerdir.

Prod Dr. Erman Art un’a göre Köy Seyirlik oyunları iki ana gruba ayırabilir: 

1-Ritüel nitelikte, belirli bir takvimi olan işlevsel oyunlar.
2-Evlenme törenlerinde ve çeşitli toplantılarda eğlence amacıyla oynanan oyunlar.

Ritüel kökenli oyunlarda şenlik, büyü, bolluk ve bereket motifleri iç içedir. Taklit, eylem ve toplu katılma doğaya karşı korunmadır. Prod Dr. Erman Artun'göre : " Bu tür oyunlar eski yeni, iyi-kötü, bolluk-kıtlık, yaz-kış, ak-kara, güçlü-zayıf gibi çatışmalar üzerine kurulur. Ritüel kökenli oyunların bir kısmı kıştan sonra canlanan doğanın sevinçle karşılanması törenlerine bağlıdır. Ritüellerle kökenini avcılık ve kazma tarım dönemlerine kadar indirebileceğimiz izler günümüze kadar taşınmıştır." [3]

Köy seyirlik oyunlar, adı üzerinde seyirlik oyunlardır. Tıpkı Ortaoyunumuzda olduğu gibi bu oyunlar da genellikle köyün ortasında, köy meydanında oynanır. Seyirciler çepeçevre oyuncuları çevreler. [4]  Bu oyunlar anonimdir. Çağlar boyu süren halk tiyatro geleneğinin günümüze gelen mirası, kalıntısıdır. Bir zamanlar işlevsel niteliği olan bu oyunlar doğanın çözülmesi oranında ilk çıkış özelliğini yitirerek güncelleşmeye yeni bir bakış açısıyla kabuk değiştirmeye başlamıştır. [5]

Türklerdeki köy seyirlik oyunlarının kökenine dair ileri sürülen görüşler arasında Şamanizim’den beri devam eden geleneklerin günümüze kadar ulaştığı düşünceleri de vardır. "Bilindiği gibi Türk hayatında totemizm ve Şamanizm’e bağlı temsili karakter taşıyan şölen (kurban ziyafeti) sığır (umumi avlar) ve yuğ (metem) gibi köklü ve sistemli merasimler vardır. Derlenen bu oyunlar ilkel gibi gözükse de bir halk tiyatro geleneğinin çağlar boyu sürdüğünün bir kanıtıdır." [6]

Şu halde köy seyirlik oyunlarımızın Eski Mısır'ın tarıma dayalı gelişen mitolojilerinin, Sümer ve Akat kökenli, İştar ile Tammuz'un mevsimleri meydana getirmeleri, sevişmeleri sonucu yağmurların yağması,  Ege ve Helen uygarlıklarındaki Dionsos adına düzenlene şenliklerin izlerini vb de görebilmek mümkün olabildiği gibi Eski Türklerin inançlarını da taşıyan izleri bulabilmek mümkün olabilmektedir.

Oyuncu - seyirci ayrılığı hem vardır hem yoktur. Oyuncuları oyuna seyirciler hep beraber hazırlar. Bir tas, bir şapka, bir baston, bir deve, bir sopa, bir tüfek olabilir. Sırası gelen oyuncu seyirci içinden çıkarak oyuna katılır, oyundaki görevi bittikten sonra yeniden seyircilerin arasına karışır. [7]

Köy seyirlik oyunlarda da Ortaoyununda ve meddahta olduğu gibi doğaçlamaya büyük önem verilir. Fakat  esasında  bu sözlerin doğaçlama olarak oluştuğunu söylemek de biraz yanlış olabilecektir. Çünkü bu oyunlar aynı şekilde dededen toruna sürekli oynana gelmiş tekrar edilmiş oyunlardır. Zaten söz konusu konuşmalar  gündelik hayatın bir parçası haline gelmiş diyaloglar şeklindedir. Genellikle yönetmenin görevini üstlenen tecrübeli oyuncu kendi yaratıcılığını da katarak, o yıl ki oyunu, önceki yıllardan kalan çerçeve üzerinde yeniden inşa eder. Her oyun önceki zamanlarda asırlardır ve defalarca oynanan bildik oyunların bir devamı veya tekrarı şeklindedir.

Temal izleği aynı olan  bu oyunların esasındaki ak - kara çatışması, tezat unsuru,  oyuncuların birinin başına güldürücü bir halin gelmesi için bir tuzağın kurulması, bir seyircinin bu tuzağa düşürülmesi, tarla sırının belli olması,  kızın kaçırma ve kızın kurtarılması vb  öğeleri olduğu gibi kalmaktadır.

Bu törenlerde hayvan postuna girilerek çeşitli taklitlerin yapılması, evlerin dolaşılarak yiyecek toplanması, bugünkü kış yarısı oyunlarının kaynağını teşkil etmiştir. Oyunlar seyircinin gözü önünde  hatta seyirciyi de oyuna katarak oynanır. Köy seyirlik oyunlarında da kılık değiştirme, kostüm giyme, taklit etme, aksesuar kullanma gibi unsurlar vardır, Oyuncular, tarla sınır taşı, ayı, deve, kadın inek vb kılıklarına girebilir. Rol değiştirme, aksesuar değiştirme, vb şeyler seyirciden saklanmadan ve gözleri önünde yapılır. Oyuncular  seyircinin gözü önünde rollerine uygun kılıkları değiştirebilir.  Köy yerindeki nesneler oyuncunun kullanımıyla bir başka anlam kazanarak oyunda bir aksesuar haline gelebilir, Örneğin kadın kılığına giren erkek  seyircilerin gözü önünde kadın giysisi giyip içine iki kabak koyarak kadın göğsü yapabilir.

"Eğlence amaçlı oyunlarda topluluğu eğlendirmek amacı güdülür. Oyunlarda toplumun eksik yönleri ele alınır, bozuk kişilikler alaya alınır. Kelime oyunlarından yola çıkılarak espriler yaratılır. Ahlaki bir sonuca varma aranır. Oyunların belli bir metin yapısı vardır. Oyunlar doğmaca oynandığından oyundan oyuna ufak tefek değişiklikler görülür. Seyirci oyunun metin yapısını bilir. Oyunları en iyi bilen kişi yönetici görevini üstlenir. Seyircinin tepkisi oyunu yönlendirir. Oyunlarda kılık değiştirilir. Belli bir dekor yoktur. Kostüme çok önem verilir." [8]

 Seyirlik oyunlar ilkel bir TİYATRO örnekleridir ve elbetteki Sanatsal kaygı değil eğlence veya kutlama maksatlıdır. Seyirlik oyunları günlük yaşamı taklit eden (kalaycı, berber, çift sürme vb.),hayvanları taklit eden (deve, ayı, tilki, kartal vb.),mevsim değişiklikleri, yıl değişimleri amacıyla oynanan oyunlar (köse gelin) bolluk ve berekete dönük oynanan oyunlar (saya gezme, koç katımı törenleri, cemal oyunu vb.) yağmur yağdırmak için oynanan oyunlar (çömçe gelin vb.) gibi çeşitli türlerde ve maksatlarda oynanır.

"Seyirlik oyunlarda taklit en önemli özellik olarak yansır. Çatışma ve kişileştirme taklitle sağlanır. Sözlü veya sözsüz oyunlarda bir eylemin veya rolün taklidi söz konusudur. İlkinde eylem olarak olay dizisi, ikincisinde ise insan, hayvan, bitki ve cansız nesneler taklit edilir. Bir başka özellik ise sözlü oyunların belli bir metne bağlı olmadan doğaçtan oluşturulmasıdır." [9]

Köy seyirlik oyunlarımızın oynanma zamanları ise Koç katımı, davar yüzü, yılın iki ayrı bölümünden biri olan ruz-ı kasımın bitip ruz-ı hızırın başlaması, toprağın canlanması ve ürün alma dönemleri, nişan, düğün, bayram günleri kaba yel pilavı şenlikleri vb dir. Bu oyunların oynandığı zamanlar yöreye ve  yörenin iklim özellikleriyle takvimsel inanışlarıyla da ilgili olarak değişebilmektedir. Bu oyunların mahalli takvimlere göre düzenlenmesi  Antik Anadolu medeniyetlerinden günümüze ulaşan bağlantıları ortaya koymaktadır.  Bu uygarlılarda oynanan oyunların ekseninde  mevsim değişikliklerin, ürünün bolluğunun ve azlığını tanrıların ikramına veya öfkesin bağlamak, tanrıların öfkesini azaltmak, ya da tanrılara şükran duymak için oyunlar düzenlemek düşünceleri  vardır. Bu düşünce ve inançların  her biri toplu törenlere ve kutlamalara sahne olmuştur.
 
 "Ortaya çıkış şekli nasıl olursa olsun,Erzurum köy seyirlik oyunları bugün asıl amaçlarını kaybederek eğlence için oynanır hale gelmişlerdir.Bu bakımdan oyunların kaynaklarını tespit etmek ve kesin sonuçlara ulaşmak oldukça güçtür." [10]

Metin And'a göre köy seyirlik oyunlarını yedi grupta toplamak mümkündür.

1. Kut tören ve söylence kaynaklı oyunlar - gerçekçi oyunlar,
2. Ölüp dirilme ve kız kaçırma oyunları,
3. Yılbaşı ve yılsonu oyunları,
4. Tarımsal oyunlar - çoban oyunları,
5. Hayvan taklitli oyunlar,
6. Dilsiz oyunları - kukla, şaka oyunları,
7. Tek ve çift izlekli oyunlar - dizi oyunları (And,1985).


KÖY SEYİRLİK OYUNLARINDAN ÖRNEKLER


_{SİN SİN OYUNU} ( Alıntı: Prof. Dr. Erman Artun, Adana Köy Seyirlik Oyunlarından Örnekler)

Bu oyun özellikler düğünlerde davul eşliğinde oynanır.

KİŞİLER: Oyunda en az iki kişinin olması gerekir.

OYUN:  Açık bir alana büyük bir ateş yakılır. Oyunculardan biri ateşin bir tarafına, diğeri öbür tarafına yerleşir. Davul bu oyuna özgü bir ezgi çalar. Oyuncular davul eşliğinde oynamaya başlarlar. Müzik hızlandıkça oyuncuların hareketleri de hızlanır. Oyuncular önce başka bir yere doğru hareket ederken sonra bulundukları yerden başka bir yere doğru hareket ederler. Ateşin etrafında  hareket ederek dönen oyunculardan ilk belirlenen diğerini yakalamaya çalışır. Kaçan oyuncu hareket etmeden önceki yerine yakalanmadan gelmeyi başarabilirse oyunu kazanmış olur. Kaybeden oyuncuya daha sonra ceza verilir ya da kazanan oyuncuya herhangi bir hediye verilir. Oyun böylece devam eder.

Oyunun özelliği ateş etrafında ve davul eşliğinde oynanıyor olmasıdır. Oyuncular oyunu günlük kıyafetleriyle oynarlar.

 

İLGİLİ BAŞLIKLARIMIZ VE LİNKLERİ,

• Kukla Kuklacı ve Geleneksel Kukla Tiyatromuz
• Hayal Perdesi: ( Zıll-i Hayal: Karagöz)
• Karagöz Oyunu Tipleri ve Örnek Oyun Hakan POYRAZ,
• Fasıl Nedir Edebiyatta ve Halk Tiyatrolarımızda Fasıl
• Halk Tiyatrolarımızın Tarihi Türleri ve Yapıları Doç. Dr. Ali ÖZTÜRK
• KÖY SEYİRLİK OYUNLARI VE ÖZELLİKLERİ
• Ortaoyunu Tüm Yönleri ve Özellikleri
• Meddah Nedir Meddah Oyunu ve Tüm Özellikleri
• Meddah Oyunu Örnekleri

KAYNAKÇA

 

[1] 1.https://www.kultur.gov.tr/TR,23426/koy-seyirlik-oyunlari.html

[2] https://www.kultur.gov.tr/TR,23429/oyunlarin-kaynaklari.html

[3] Prof. Dr. Erman Artun, Adana Köy Seyirlik Oyunlarından Örnekler, https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/3

[4] Dr. Aslan Tekin, Edebiyatımızda Terimler, Elips, Ankara, 1996, s. 198

[5] Prof. Dr. Erman Artun,TEKİRDAĞ KÖY SEYİRLİK OYUNLARI, https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/artun_tekirdag_01.pdf

[6] Prof. Dr. Erman Artun,TEKİRDAĞ KÖY SEYİRLİK OYUNLARI, https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/artun_tekirdag_01.pdf

[7] https://www.kultur.gov.tr/TR,23429/oyunlarin-kaynaklari.html

[8] Prof. Dr. Erman Artun, Adana Köy Seyirlik Oyunlarından Örnekler, https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/3

[9] Prof. Dr. Erman Artun, Adana Köy Seyirlik Oyunlarından Örnekler, https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/3

[10] https://www.kultur.gov.tr/TR,23429/oyunlarin-kaynaklari.html