Seyahatnâme Nedir ve Özellikleri

 Seyahat-nâme Nedir ve Özellikleri

Osmanlıca yazılışı: Seyahat-nâme  (ﺳﻴﺎﺣﺘﻨﺎﻣﻪ) 

Seyahat-nâme, Arapçada “gezmek, gezi” anlamına gelen seyâhat (aslı siyâhat) sözcüğü ile Farsça da risâle, mektup anlamına gelen nâme sözcüklerinin birleşmesi ile oluşam bir sözcüktür.  Kelime anlamı ile seyahat-nâme “gezi mektubu, gezi eseri”  anlamlarına gelir.

Günümüz sözlüklerindeki anlamı ile seyahatname “bir yazarın gezip gördüğü yerlerden edindiği izlenimleri, bilgileri “ gözlemleri anlattığı yazıdır.

Seyahat-nâmenin Eş Anlamlıları

Seyahatnamenin Türkçe karşılığı gezi yazısıdır.  Seyahatnamenin Fars edebiyatındaki eş anlamlısı ise: sefer-nâmedir. Arap edebiyatında seyahatname dışında  “edebü’r-rihle, edebü’r-rahalât “ tabirleri de kullanılmıştır. Rihle, Arapçada  “bir yerden bir yere göç etmek” mânasına gelir.  

Rahl (veya aynı anlamdaki irtihâl)  ise Arapçada “göç” demektir

Seyahat-nâmenin Özellikleri

Seyahat-nâmeler bir yazarın yurt içinde veya yurt dışında gezdiği, gördüğü yerleri coğrafik, mimari, kültürel, sosyal yönlerden anlattığı yazılardır. Modern seyahatnamelerde gezilen görülen yerlerin tarihi, turistik, adet, gelenek görenek, sosyal hayat, mimari, coğrafik özellikleri, bitki örtüsü, meşhurları, giyimi, kuşamı, günlük hayatı, dili, dinî inanışları, gelenekleri, hayat şartları ekonomik düzeyleri, yemekleri, çevre özellikleri, dikkat çekici tüm yönleri hakkında çok detaylı bilgiler de verebilir.  Gezi yazarı, gezi esnasında yaşadığı ilginç olayları, anılarını, gözlemlerini, duygu düşünce ve yorumlarını da kaleme alabilir.

Seyahat-nâmeler geziyi, gezilen yerleri anlatan eserler olması nedeni ile hatıra türü ile yakından alakalıdır. Bu nedenle pek çok gezi yazısı hatıra şeklinde yazılmış, hatta çoğu kez aynı zamanda hatıra türü bir eser olarak da görülmüştür. Bu nedenle aynı eserin hem gezi hem de hatıra türü olarak gösterilmesine şaşırmamak gerekir.  Seyahatname içeriği gereği günlük, biyografi ve otobiyografi türleri ile de yakından alakalıdır.

Gezi yazılarında öyküleyici ( tahkiyeli ) bir anlatım kullanılır. Bu anlatım tekniği ile yazar sanatsal bir anlatıma da kayabilir.  Bu nedenle 19.asırdan önce yazılan gezi yazılarında abartıya da kaçılmış, bazı eserler oldukça sanatsal bir dille yazılmıştır.

Gezi yazılarında gözlem ve betimleme öne çıkar. Gezi yazıları zaten bir gözlem ve tasvir yazısı olmalıdır. Bu nedenle gezi yazılarında dikkatli gözlemler, titiz ve detaylı betimlemeler öne çıkar. Gezi yazısı, gezilen görülen yerleri merak eden insanlara bilgi vermek amaçlı yazılmıştır. Bu nedenle elden geldiği kadar dikkatli gözlemlerde bulunmak, gezilen görülen yerleri okurların gözlerinde canlandırabilecek kadar başarılı betimlemelere dayanmalıdır.

İlk çağdaki gezi yazıları tarih, anı, coğrafya, gezi karışık eserler niteliğindedir. Nitekim Heredot Tarihi , Amasyalı Starabon,  Pausanias veKsenophon  ’un eserleri Anabasis Onbinlerin Dönüşü anı, tarih, gezi ve coğrafya karışık eserler niteliğindedir.Ancak, İbn Battûta “Tuhfetü’l Nüzzarfi Garaibi 'l-Emsal ve Acaibi ‘l- Estar, adlı eseri ile Marco Polo’nun eserleri ile gezi yazılarının özellikleri netleşmeye başlamış,  bu eserler ile gezilen görülen yerlerin tanıtımını temel ilke olarak ele alınmaya başlanmıştır.

Divan Edebiyatında ilk seyahatname eserleri arasında Farsça yazılan Hoca Gıyaseddin Nakkaş’ın Acâibü’lLetâif adlı eseriyle Ali Ekber Hatâî’nin 1515′te yazdığı Hıtâînâme adlı eseri olarak gösterilebilir. Evliya Çelebi Seyehatnamesi, Katip Çelebi’nin Cihannüma , Keşfü'z-Zünun, Piri Reis, Kitabı Bahriyye ve Haritalar, Seydi Ali Reis , Mirat'ül Memalik Mirat-ı Kâinat, Kitab-ı Muhit  adlı eserleri en önemli eserlerdir.

Bunlardan başka Mâcuncuzâde Mustafa ve Tımışvarlı Osman Ağa gibi esirler ise Osmanlı coğrafyası dışında geçen hayatlarını yazdıkları eserleri de dikkat çekicidir. Murâdî’nin Gazavât-ı Hayreddin Paşa’sı (haz. M. Ertuğrul Düzdağ, İzmir 1995) Tımışvarlı Osman Ağa’nın anıları (haz. Harun Tolasa, Konya 1986; nşr. Esat Nermi Erendor, İstanbul 1998) Trabzonlu Mehmet Aşık’ın (1555?) Menâzıru’l Avâlim,  Yirmi sekiz Mehmed Çelebi'nin Sefâretnâme(elçilik notları) adlı eserleri divan edebiyatında yazılmış kayda değer seyahatnamelerdir.

Tanzimat dönemi ile birlikte yazılan gezi yazıları başka bir yazımızın konusu olacaktır.