Zemahşeri

Zemahşeri Kimdir Hayatı İmi Kişiliği Eserleri

Ziyansız Ziyâ -z- (zemahşeri)

ZEMAHŞERİ MUKADDİMET'ÜL EDEP ADLI ESERİ VE GÖRÜŞLERİ
 
Asıl adı Ebû'l-Kâsım Mahmud İbn Ömer'dir.  Büyük bir dilci, edebiyatçı, kelâmcı ve müfessirdir. Mekke'de uzun süre ikamet ettiği için Cârullah lakabı verilerek " Cârullah Zemahşerî" adıyla meşhur olmuş, ayrıca kendisine "Fahr-ı Harezm" unvanı da verilmiştir. 1074 yılında Harezm'in Tahta bölgesinin Zemahşer kasabasında doğmuş, 1144'de bir Arife gecesi Seyhun nehri kenarındaki  Cürcaniyye'de vefat etmiştir. [1]

Zemahşerî, Selçuklu sultanI Melikşah devrinde Harezm kasabalarından biri olan  Zemahşer'de 467 (1075) yılında dünyaya gelmiştir.  Doğduğu yere binaen Zemahşeri diye adlandırılan Ömer Bin Mahmut dindar bir aileden gelmiştir ve babası Zemahşeri kasabasının imamıdır. Eserlerinde ailesi hakkında kısıtlı bilgiler yazan Zemahşeri'ye göre ailesi  dinî emirlere riayet eden bir ailedir. Annesi duaları kabul olan incelik ve iffet sahibi bir kadın, babası da pekiyi bilinmeyen bir sebepten dolayı hapsedilmiş ve 1101 yılında hapisteyken vefat etmiş olan bir imamdır.

Divanü’l-Edeb” adlı eserindeki şiirlerinden anlaşıldığına göre babası kendini dine vermiş, gecelerini ibadet, gündüzlerini oruçla geçiren, ibadetlerini aksatmayan, âlim, edip, mala fazla önem vermeyen ve fakir olan, zühd ve takva sahibi bir kimseymiş.[2]

İlk tahsilini büyük bir ihtimalle, babasının gözetiminde yapmış; hâfız olduktan sonra ilim tahsili için o zamanın en önemli  ilim ve medeniyet merkezi olan Buhârâ'ya gitmiştir. Zemahşeri, ilim öğrenmek için  pek çok seyahat yapmış, birkaç defa da Bağdat'a gitmiş, bir müddet de Mekke'de kalmıştır. Mekke'de bulunmuş olması sebebiyle  kendisine Carullah unvanı verilmiştir. 

 Zemahşeri'nin bir  ayağı kesilmiştir. Ayağının kesilmesi  sebebi ise farklı şekillerde anlatılır. Çocukken  bindiği bir hayvandan düşerek yaralandığını ve  büyük ihtimalle ayağının kangren olması sebebiyle kesilmiş olduğunu yazılmaktadır. [3]

Ayağının kesilmesi ile ilgili olarak küçük bir kuşu ayağına ip bağlayarak sürüklemesi ve kuşun ayağını koparması sebebiyle annesinin bedduasını aldığı kendisinden nakledilmektedir. [4] Ayağının kesilmesi ve ayaksız kalması ile ilgili olarak bir başka rivayet daha vardır. Zemahşeri, bir seyahat sırasında soğuk yüzünden bir ayağı donmuş ve donan ayağı  kesilerek tek ayaklı kalmıştır. Babası bu durumundan olsa gerek, oğlunun oturarak çalışabileceği bir iş olan terzilik, yapmasını ister. Ancak küçük Zemahşeri terzi yanında çalışmak yerine medresede okumayı tercih edecektir.  [5]
   

Zemahşeri, Harezm sahasının en önemli edibidir. Zemahşeri,  zamanaının pek çoğunu ilme verdiği ve sık sık seyahat ettiği için evlenmemiş,  döneminin önemli âlimleri arasında yer almış, dil ve tefsir alanında büyük otorite olarak kabul edilmiştir.  Harezm, Irak, Horasan, Hicaz gibi beldelerde, zamanın önemli âlimleri arasında yer almıştır.  [6]

 Zemahşerî'nin Buhârâ'ya hangi tarihte gittiğine dair kaynaklarda açık bir bilgi yoktur. Yalnız, Buhârâ'ya gittiğinde babası hayatta idi. Fakat kaynaklar babasının, Müeyyedü'l-Mülk (ö. 494/1101) tarafından siyasî sebeplerle hapsedildiğini ve Zemahşerî Buhârâ'ya gittiği sırada hapiste olduğunu kaybederler. Babası Ömer İbn Muhammed İbn Ahmed ez-Zemahşerî hapiste iken 488 (1095) yılında vefat etmiştir. O sırada Zemahşerî 21 yaşında bir genç idi.[7]

     Zemahşerî Buhârâ'da muhtelif hocalardan usûl-u fıkıh, fıkıh (Hanefî fıkhı), hadis, tefsir, kelâm, mantık, felsefe ve arapça dersleri aldı. Bu yetişme devresinde Harezm ve Horasan bölgelerinde birçok şehre gitti ve buralarda birçok ders halkasına katılarak bilgilerini ilerletti. 502 (1109) yıllarında Mekke-i Mükerreme'ye gitti ve burada bir süre ikamet ederek zamanın meşhur ediplerinden Şerif Ali İbn Hamza Vehhâs (ö. 526/1132) gibi âlimlerden feyz aldı. Bu Vehhâs daha sonraları Zemahşerî'nin talebelerinden olmuştur. Bu arada Arap yarımadasındaki bazı yerleri ve Yemen şehirlerini gezdi ve Arapçaya vukufiyyetini güçlendirdi. 

Bazı kaynaklar ve özellikle İranlılar onun Farisi kökenli bir yazar olduğunu iddia etmektedir. Eserlerinden bazıların devrin şartları ve eğilimlerine uygun olarak Fars dilinde yazmış olması, o sıralarda İran'ın ve Horasan bölgesinin Selçukluların tabiiyetinde bulunması İranlıların böyle iddia edebilmelerine olanak verebilmektedir. Yalnız Murtazâ Âyetullâhzâde, Zemahşerî'nin Fars yani İran asıllı olduğunu iddia eder. Hâlbuki diğer bütün kaynaklar Zemahşerî'nin Türk olduğunda ittifak halindedir.

Zemahşeri'nin hocalarından birisi de Mahmut bin Cerir ed-Dabbi (öl:1113)dir. Mahmut bin Cerir ed-Dabbi  Nizamü’l Mülk’ün yanında bir mevkii olan bu âlimdir. Bu âlim Zemahşeriyi ekonomik ve mali yönden desteklemiş birisidir. Zemahşeri'in bu âlim yanında ders görürken Devrin en önemli isimlerinden birisi olan Melikşah'ın veziri Nizam'ül Mülk ile tanışmış olması muhtemeldir. [8]

Zemahşeri; tefsir, fıkıh, lügat, belagat ilimlerinde derin bilgi sahibi oldu. Bilhassa belagat ilminde fevkalade ileri olan Zemahşeri'nin yazdığı Keşşaf tefsiri, bu bakımdan çok beğenilmiş ve tanınmıştır. Ehl-i Sünnet âlimleri belagat ilgili bilgilerde onun tefsirinden istifade etmişlerdir. Arapça'yı çok iyi bilen  Türk asıllı olmasına rağmen Arap dilindeki üstünlüğünü ifade etmek için onun Ebu Kubeys dağına çıkarak “Ey! Araplar gelin, atalarınızın dilini benden öğrenin. “ Dediği rivayet edilir. [9]

Zemahşeri ilim öğrenme çağına geldiğinde Samanoğulları elinde bulunan Buhara’ya gider, daha sonra da İsfahan’a geçer. Babası vefat ettiğinde o ilim talebesi olarak memleketinden uzaklarda idi. Zemahşeri babası öldüğünde 26 yaşlarındadır. [10]

     Bu gezilerinden sonra Zemahşerî'nin memleketine gittiğini, 518 (1124) yılında tekrar Mekke'ye geldiğini görüyoruz. Mekke'ye bu gelişinde artık uzun süre burada kalmış ve eserlerinden birçoğunu, bu arada meşhur tefsirini de burada kaleme almıştır. Daha sonra yetişmiş bir âlim olarak tekrar memleketine (Harezm) dönüp 538 (1143)'de Seyhan nehri kenarındaki Cüreaniye'de vefatına kadar orada kaldı.

     Zemahşerî'nin hocaları arasında, nahiv ve edebiyat okuduğu Mahmud İbn Cerîr ed-Dabbî (ö. 507/1113-1114), Ali İbn Muzaffer en-Neysâbûrî; Fıkıh okuduğu el-Hayyâtî; Usûl ilimlerini öğrendiği Rükneddin Muhammed el-Usûlî; Hadis okuduğu Ebu Mansur Nasr el-Hâris, Ebû'l-Hattâb Nasr İbn Ahmed el-Batır (ö. 494/1101) gibi âlimler sayılabilir.

Zemahşeri’nin Eserleri

En önemli eseri "Keşşâf Tefsiri" olarak bilinen tefsir eseridir. Bu eseri ile önemli bir şöhret kazanmıştır.  Bu eser kendisinden sonraki pek çok müellif ve müfessire kaynak kitabı olmuştur. Bu eseri pek çok dile çevrilmiştir.  

Diğer bazı eserleri;  Mukaddimet'ül edep, Nükatü'l-Arab, El-Minhac, Rüusu'l-Mesail, El-Mufassal, El-Muhaccat, Esasü'l-Belağa, Etvakü'l-Zehab, Mak amat adlı eserleridir. Şiirleri ise "Divan"ında toplanmıştır. Divan'ın bir yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesinde bulunmaktadır.

Mukaddimet'ül  Edep

Mukaddimet'ül edep, Arapça bilmeyenlere  Arapça öğretmek maksadı ile yazılmış bir eserdir. Bu eserde Arapça öğretilmeye çalışılırken kelimelerin üzerine Farsça ve Türkçe kelimler de yazılmıştır. Mukadimet'ül  edep adlı eser, Türk dili hakkında bilgiler sunan ilik kaynaklardan birisi olmaktadır. Bu eserde Zemahşeri, Oğuz  , Kanglı, Kıpçak  Türkçelerinden kelimeler vermekte ve bu lehçeler hakkında bizlere eşsiz bilgiler sunmaktadır. Buna rağmen bu eserde esas üzerinde durulan  Harezm Türkçesidir.[11]

 Bu eserinin Moğol istilasından önce yazıldığı veya ele geçen nüshaların Zemahşeri tarafından bizzat yazılmış olduğu veya Moğol istilasından önce yazılmış olması gerektiği yazılmış olan Türkçe kelimelerinden anlaşılmaktadır.  ( BKZZEMAHŞERİ MUKADDİMET'ÜL EDEP ADLI ESERİ VE GÖRÜŞLERİ )

 KAYNAKÇA

[1] Bedreddin ÇETİNER, İslam Ansiklopedisi, https://www.davetci.com/d_biyografi/biyografi_zemahseri.htm

[2] Nuri Yüce; "Zemahşerî", MEBİA., 13. C., s. 514).

[3] Bedreddin ÇETİNER, İslam Ansiklopedisi, https://www.davetci.com/d_biyografi/biyografi_zemahseri.htm

[4] Bedreddin ÇETİNER, İslam Ansiklopedisi, https://www.davetci.com/d_biyografi/biyografi_zemahseri.htm

[5] Ekrem ozbay Şub 9, 2012 BİYOĞRAFİLER,https://ekremozbay.com.tr/zemahseri.html

[6] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/harezm-sahasi-edebiyati/113430

[7] Bedreddin ÇETİNER, İslam Ansiklopedisi, https://www.davetci.com/d_biyografi/biyografi_zemahseri.htm

[8] Ekrem ozbay Şub 9, 2012 BİYOĞRAFİLER,https://ekremozbay.com.tr/zemahseri.html

[9] https://tr.wikipedia.org/wiki/Zemah%C5%9Feri

[10] Ekrem ozbay Şub 9, 2012 BİYOĞRAFİLER,https://ekremozbay.com.tr/zemahseri.html

[11] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/zemahseri-mukaddimet-ul-edep-adli-eseri-ve/131518

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com