Codex Comanıcus Kuman Kıpçak Kitabı Sözlüğü

 Codex Cumanicus, Kıpçak Türkçesi’nin en önemli eseridir. Kesin tarihi belli olmamakla birlikte 1303–1362 yılları arasında yazıldığı tahmin edilmektedir.  Anonim bir eser olan Codex Cumanicus'un, İtalyan ve Alman asıllı  tüccarlar, misyonerler ve rahiplerden oluşan 14 kişilik bir ekip tarafından yazıldığına dair görşler vardır. Eserin Hıristiyanlara Kıpçakça’yı öğretmek amaçlı hatta Hristiyan misyonerler ve rahiplerin Kıpçaklara Hristiyanlığı öğretmek amaçlı yazılmış olduğu anlaşılan bir sözlüktür.

Codex Cumanicus el yazması, Sözlük-metinler derlemesi olarak sayılabilecek  bir eserdir.  Eserin adı Latincedir ve  günümüz Türkçesine “Kuman Kitabı “olarak çevrilebilecek bir anlamdadır.  Eser, misyoner rahipler tarafından hazırlanmıştır. Nitekim tarihi gelişmelere bakılırsa bu misyonerlik faaliyetlerinin kısmen başarılı olduğu söylenebilir. Nitekim yörede Hristiyan Gagauz Türklerinin olması bu faaliyetlerden sonuç alınmış olunabileceğine işaret etmektedir. Ancak netice itibariyle Kuman Türkleri bu gibi misyonerlik faaliyetleri sonrasında  Hristiyanlığı kabul etmişler ama  dillerini de unutmayarak sonraki yüzyıllarda dahi Kıpçak Türkçesi ile konuşmaya devam etmişler ve  edebi eserler de meydana getirmişlerdir.

“Codex Cumanicus, bugün isimleri dahi kaybolmuş ve büyük Türk tarihinin unutulmuş sahifelerine katılmış Kumanların  biricik büyük dil abidesidir.” [1]

Eserin, Kıpçak Hanı Özbek'in izniyle, aşağı Volga bölgesinde kendilerine tahsis edilen bir manastırda yaşayan  kimisi İtalyan kimisi Alman asıllı olan on yedi Fransiskan misyoner tarafından 1303–1362 seneleri arasında yazıldığı tahmin edilmektedir. Eserin yazımına başlamasından  günümüze ulaşan haline gelebilmesi için yaklaşık olarak yüzyıl gibi bir zamanın geçtiği anlaşılmaktadır.  Eserin birçok kişi tarafından yazılmış parçaların bir araya getirilmesi sureti ile meydana çıktığı ve değişik tarihlerde değişik kişiler tarafından eserin parça parça olarak hazırlandığı ve bu günkü halinin ise bu parçaların birleştirilmesi ile oluştuğu tahmin edilmektedir. [2]

Eserin özgün el yazması nüshaları İtalya-Venedik San Marko Kütüphanesi'nde, Biblioteca Divi Marci – Biblioteca Nazionale di S. Marco – Biblioteca ad templum Divi Marci Venetiarum, Venezia, Mss. latini, Fondo antico, Collocazione 1597, Codex DXLIX / no 549 sayı ile saklanmaktadır. [3]

Eser, iki defter şeklindedir.  Bu defterlerden birisi Venedik'te, St.Marcus Kütüphanesinde bulunmaktadır. Bu  el yazma nüsha Floransalı şair Petrargue'ın kitapları arasında bulunduğu için, bu mecmuaya Codex de Petrargue ismi de verilmiştir. Codex COMANICUS iki defterden oluşan bir  eser halindedir. Bu iki el yazma nüshanın birisi İtalya’da diğeri ise Almanya da bulunduğu için  iki ayrı defter veya el yazma nüsha şeklinde değerlendirilmektedir.[4]

Eser, bu yüzyıldaki Kıpçak Kuman sahası Türkçesinin durumunu ortaya koyması bakımından son derece önemlidir.  Eserin önemini belirtmek için  Macar Türkolog Hermann Vambery(1832–1913) bu eser için ‘bir dil abidesi’ demek zorunda kalmıştır. 

Codex Cumanicus sadece bir dil kitabı değil, aynı zamanda Kıpçak Türklerinin dini, sosyal ve ekonomik yaşamları hakkında bilgiler veren bir Türk mirasıdır.

Bu eser başlıca iki bölüme ayrılmaktadır:

1-Latince, Farça ve Kumanca sözlük.
2-Hıristiyanlığa dair Kumanca dua ve ilahiler.

Sözlükte Kumanca’ya dair bazı gramer kuralları ve çeşitli cinsten oluşan sosyal hayata dair kelimeler bulunmaktadır.

I.Defter: Latince, Farsça, Kumanca bir sözlüktür. Bu defterin Latincesi, daha çok İtalyancaya uygun şekiller gösterdiği için, bu bölüme Codex'in İtalyan bölümü denir.  Birinci bölümünün ilk sahifesi 1303, 11 Temmuz tarihini taşımaktadır. [5]Codex Cumanicus’un  İtalyadaki bölümünde   55 yaprak (110 sayfa) bulunur. Bu defter  iki sözlük listesinden oluşmaktadır.  Sözlükler Latince-Farsça-Kıpçakçadır.  “İlk liste alfabetik olarak düzenlenmiş, ikinci liste tematik olarak düzenlenmiştir.

Eserin İtalyan  defteri üç sıra üzerine düzenlenmiş Latince-Farsça-Kıpçakça sözlükle başlar. Burada 1560 sözcük vardır. Sözcükler Latince abece sırasına göre dizilirler. Ardından sözcüklerin anlamlarına göre öbeklere ayrıldığı ikinci bir sözlük gelir. Her öbeğin başına, söz öbeğinin türüne göre bir başlık bulunur. Bu bölümde 1220 sözcük bulunur. Böylece İtalyan bölümü, biri alfabetik, diğeri anlam öbeklerine ayrılmış iki bölümden oluşur. İki bölümdeki 2680 sözcükten 200’ünün Farsça ve Kumanca karşılığı verilmez.

Eserin bu bölümünde Farsça ve Kumanca sözlükle beraber isim, sıfat, fiil zarf gibi Kumanca'ya ait gramer kaideleri, dinî, ticarî, alım satıma ve bazı eşyaya ait Kumanca  kelimeler ev yapısına, zanaat ve esnaflara dair kelimeler, zamana, yâni ay, gün yıl vb üzerindeki kelimeler de bulunur.

 Bu bölümün Latince yazım yanlışları İtalyan yazıcılarca yazıldığını gösterir. Bu nedenle söz konusu bölüme ‘İtalyan bölümü’ de denir.

2.Defter: Almanlar tarafından tertiplenmiştir. Alman bölümü 27 yapraktır 54 sayfa dır. Bu defterde  İki karışık sözlük listesi ve bazı metinler vardır.

Eser de  bulunan Kuman-Alman sözlüğü  Latin harfleriyle yazılmıştır. Eserde Kumanca metinler, Hıristiyanlığa dair Kumanca dualar, ilahiler ve Kıpçaklara ait bilmeceler, bazı yerlerde Kumanca'nın gramerine ait dil kaideleri eklemeleri vardır. Ayrıca Kumancaya ait gramer bilgileri de  bulunmaktadır.

Eserin Almanlar tarafından hazırlanan ikinci bölümünde  bir Kuman-Alman sözlüğü bulunmaktadır. Bu bölümün karakteristik olan tarafı Farsça tercüme veya sözlük içermemiş olmasıdır.

Kumanca kelimeler bakımından bir hazine değeri taşıyan bu bölümde Latin harfleriyle yazılmış Kumanca metinler, Hıristiyanlığa dair Kumanca dualar, ilahiler ve Kıpçak Türklerine ait bilmeceler vardır. Yine burada Kıpçak Türklerinin dini, sosyal ve ekonomik yaşamları üzerine bilgiler de bulunmaktadır.

Eser tek bir eser değil, ayrı ayrı yazılmış olan müstakil yapraklardan oluşmuş,  bu sayfalar birbirine iliştirilerek kitap halinde dikilmiştir. Eserin “ilk bölümünde yazılmış olan 1303 tarihi ,  eserin mahiyeti ve menşeini anlamıya kâfi gelmemektedir. “[6]

İkinci defter  Kıpçakça-Almanca sözlükle başlar ve Kıpçakça-Almanca, Kıpçakça-Latince dizinler yer alır. Bunu Kıpçakça dua ve ilahilerle 47 bilmece izler. Kıpçakça metinlerin üzerinde Latince çevirileri bulunur. Yer yer Kıpçakça dilbilgisi kurallarına değinilir.

Almanlar tarafından yazılmış olan İkinci defter iki bölümden oluşur İkinci bölümü,  Hıristiyanlığa ait  ilâhileri içine almaktadır. Bu yüzden bu bölüm “Alman Franziskan tarikatine mensup rahipler tarafından Kumanları Hıristiyanlaştırmak için tertip edilmiş “ [7] olmalıdır.  

Alman bölümü otuza yakın dilimi içerir. Son on dilim Kıpçakça’nın eklerine ayrılır. Bu içeriği ile Alman bölümü, İtalyan bölümünden daha değerlidir.

Günümüze kadar gelen bu Türk mirasından faydalanılarak birçok kitap yazılmış ve değişik çalışmalar yapılmıştır.

ESER ÜZERİNDE YAPILAN ÇALIŞMALAR

Alman Dagmar Drüll’ün yazdığı ‘Der Codex Cumanicus, Geschichte und Gesellschaft’ (Codex Cumanicus, Tarih ve Toplum) adlı kitabında, eseri Türkçe gramer ve kelimler bakımından incelemiş eserin yazıldığı devir hakkında da detaylı bilgiler verilmiştir.

1940’lı yıllarda A. Caferoğlu, Saadet Çağatay ve  Fuad Köprülü  eser üzerinde çalışmalar yapmışlar Ahmet Bican Ercilasun’ da eser üzerinde çeşitli tanıtım yazıları hazırlamıştır. Danimarkalı K. Crönbech 1942 de Codex Cumanicus'un Türkçe kelime hazinesini toplayıp bir sözlük haline koymuştur. Bu çalışma TDK tarafından basılmıştır.

 Codex Cumanicus, Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi öğretim üyeleri Prof. Dr. Mustafa Argunşah ve Doç. Dr. Galip Güner tarafından Ekim 2015 tarihinde günümüz Türkçesi ile yayımlanmıştır. [8]

Eserin Prof. Dr. Mustafa Argunşah ve Doç. Dr. Galip Güner tarafından hazırlanan Türkçe baskısı 1079 sayfadır.

 İçindekiler:

Eser Hakkında Birkaç Söz (s. 11-16)

Kısaltmalar :  (s. 17-20)

Giriş (s. 21-36)

Codex Cumanicus’un Dil Özellikleri (s. 37-128

Ses Bilgisi (s. 59-71)

Şekil Bilgisi (s. 73-128)

Codex Cumanicus :  I Metin (s. 131-235)

Codex Cumanicus :  II Metin (s.239-325) şeklinde devam eder. [9]

Bilmeceler:

Kıpçakça:
Salp keğim
Sansız ohum

Bu günkü Türkçe:
Ulu tirkeşim
sayısız okum(var)

Cevap:
(Gök ve
Yıldızlar)

****************

Bu bardı izi yok

Bu gitti, izi yok

(Gemi)

*****************
Tap artında kap

Tap(sesi) sonra
Kap(sesi)

(Kapı)

*******************
Kepçecik üstü-
de keğçecik

Fıçıcık üstünde
Fıçıcık

Kamış

******************

İlahiler:

Codex Cumanicus, sayfa 186, asıl nüsha sayfa 137

ave kız kim küsenç öze
kıçkırıp sen tengrige
soyurgatıp işittirding
sözin tenge biriktirding

ave tengrining sen övi
yazuklınıng sığınçı
ol kuttulur sanga kertlep
kim sığınır yek tuşmandan

ave kız kiming tuğanı
iç közimizning yarığı
erip azamnı kutkardı
ölüminde uyutmadı

ave bizni çığarıpturgan
ölümning kabakından
Syonda biz kim duralım
Öygünç irin saa aytta(lım)

ave sende kim yaşındı
baldan tatlı tengri sözi
anı bize sen tatırgıl
yüz yarkınında yaşırgıl

İLGİLİ LİNKLER

Hoca Mesud Süheyl ü Nevbahar ve Ferhengnâme-i Sa'di

HOCA MESUD SÜHEYL Ü NEVBAHAR HAKKIND

Ferhengname i Sadi Hoca Mesut

Mahmut Şebusteri Elvan-ı Şirazi Gülşen-i Raz,

MAHMUT ŞEBUSTERİ - GÜLŞEN-İ RAZ' DAN ÖRNEKLER

Seyfi Sarayi Gülistan Tercümesi ( Memluk Sahası)

Harezmi Muhabbetname Harezm Sahası

Şeyh Şeref, Cevahirü'l Esrar ( Harezm Sahası)

İrşadü'l-Mülük Ve's-Selatin Berke Fakih- Memluk Sahası

Codex Comanıcus Kuman Kıpçak Kitabı Sözlüğ

Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fi' l-Lûgati't-Türkiyye ve Memluk Sahası Eserleri

Kitâbü'l _idrâk li-Lisâni' l Etrâk Ebu Hayyam

Mu'înü'l-Mürîd Hakkında Bilgiler ve Şeyh Şeref

Halili Firakname Alıntılarla Özeti

Kaşgarlı Mahmud Divan-ı Lügat-üt Türk Deyim Atasözü Şiir Örnekleri

Hakim Süleyman Ata Hayatı ve Bakırgan Kitabı

KAYNAKÇA 

[1] Dr. SAADET ÇAĞATAY, CODEX CUMANİCUS SÖZLÜĞÜNÜN BASILIŞI DOLAYISİYLE, https://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1044/12612.pdf

[2] Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 382. I

[3] https://tr.wikipedia.org/wiki/Codex_Cumanicus

[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/memluk-kipcak-sahasi-edebiyati/113429

[5] Dr. SAADET ÇAĞATAY, CODEX CUMANİCUS SÖZLÜĞÜNÜN BASILIŞI DOLAYISİYLE, https://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1044/12612.pdf

[6] Dr. SAADET ÇAĞATAY, CODEX CUMANİCUS SÖZLÜĞÜNÜN BASILIŞI DOLAYISİYLE, https://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1044/12612.pdf

[7] Dr. SAADET ÇAĞATAY, CODEX CUMANİCUS SÖZLÜĞÜNÜN BASILIŞI DOLAYISİYLE, https://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1044/12612.pdf

[8] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/memluk-kipcak-sahasi-edebiyati/113429

[9] Argunşah, Mustafa; Güner, Galip (2015), Codex Cumanicus, İstanbul: Kesit Yayınları, ISBN : 9786059100595