Kitâbü'l _idrâk li-Lisâni' l Etrâk Ebu Hayyam

 Kitâbü'l_idrâk li-Lisâni' l Etrâk, Türklerin dilini anlama kitabıdır. Endülüslü Ebu Hayyam tarafından yayımlanan bu kitap, Türkçe kelimeleri Arapça olarak açıklamaktadır. 14. asırda yazılmıştır ve üç nüshası bulunmaktadır. Eser, Araplara Türkçe öğretmek için yazılmış Kapçakça dilbilgisi kitabı ve sözlüğüdür.[1]

Kitabü’l İdrâk li Lisâni’l Etrâk Memlûk sahasında yazılmış Türkçe eserler arasında  bilinen en eski eserdir. Bu eser de tıpkı  Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lûgati’t Türkiyye adlı eserde de olduğu gibi Araplara Türkçeyi öğretmek amaçlı yazılmış Memluk sahası eserlerinden birisidir.

Kitabü’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk adlı  eser diğer pek çok Kıpçakça eser gibi Araplara Türkçe öğretmek amaçlı yazılmış olan Arapça-Türkçe sözlük ve gramer kitabıdır. Memluk sahasında Türkçenin de farklı lehçelerinin kullanılması Türklerle ticaret yapan Arap Tüccarlarının işini zorlaştırmış bu yüzden Memluk sahasında yazılan eserlerin pek çoğu Arapların Türkçeyi öğrenme ihtiyaçlarını gidermek maksatlı ve çoğu da ana dili Arapça olan yazarlar tarafından kaleme alınmıştır.  Bu eserin yazılma amacı daha ziyade Suriye ve Irak’taki Araplara Kıpçak dilini öğretmek amaçlıdır.  “Mısır ve Suriye civarında kullanılan Türk dili dış unsurlarla yakın temasta olurken kendi içindeki farklı lehçe grupları (Oğuz, Kıpçak) da birbiriyle temas halinde olmuştur. Memlûk sahası Türkçe metinleri çoğunlukla bu iki lehçe arasındaki etkileşimi incelemek ve daha çok Kıpçak malzemesini ortaya koymak için çalışılmıştır.”[2] Bu eserin yazarı olan Ebu Hayyan da Arap asıllı bir yazardır. Ebû Hayyân El-Endülüsî (El-Gırnatî)’nin ana dili olan Arapça  olmasına rağmen  Türkçe, Farsça, Habeşçe ve Himyer dillerine vakıf bir yazar olduğu anlaşılmaktadır.

Ebu Hayyan, eserini 20 Ramazan 712 (18 Aralık 1312) tamamlamıştır.[3]   (Caferoğlu 1931: VII) Eserin günümüze ulaşan üç yazma nüshasından birisi ise İstanbul’da Bayezid Umumî Kütüphanesi’ndedir.  Eserin yazılış tarihinden yaklaşık olarak 23 sene sonra 1335 yılında istinsah edilen nüsha (V nüshası) İstanbul’da Bayezid Umumî Kütüphanesi’nin Veliyüddin Efendi bölümünde muhafaza edilmekte dedir. Eser sözü edilen kütüphane de 2896 numarada kayıtlı yazma bir nüsha şeklindedir.[4] “65 varaktan müteşekkil olan nüshanın ebadı 26 x 18 cm. olup, metin kısmı çoğunlukla 23 satırdır.” [5]

İkinci nüsha (D nüshası), İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Arapça Yazmalar kısmında 3856 numarada kayıtlıdır. Bu nüsha, Ahmed El-Şâfi’î tarafından 1402 yılında, Lazkiye’de istinsah edilmiştir (Ermers 1999: 24). 97 varaktan oluşan bu nüsha 21 x 15 cm. boyutunda olup, her sayfada 15 satır vardır.

Kıpçakçanın ses ve biçim bilgisi ele alındığı bu eserde yaklaşık olarak 3. 500 kelime bulunmaktadır[6] “Eserin sözlük kısmı, Memlûk sahasında yazılmış sözlük sisteminden farklı olarak isimler, fiiller ile aynı sıra içinde karışık şekilde ve Arap alfabesinin sırasına göre verilmiştir. Bu sözlük bölümü, sosyal hayatın maddi ve manevi bütün söz varlığının yanında birçok malzemeyi de ihtiva etmesiyle orijinal bir yapıya sahiptir. Sözlük bölümünde madde başı olarak verilen fiiller ise görülen geçmiş zaman kipinin üçüncü teklik veya emir kipinin ikinci teklik şahıs çekiminde sunulmuştur (Özyetgin 2001: 68).”

A.Caferoglu ve Melek Özyetgin Kitâbü’l idrâk’taki fiiller üzerine doktora çalışması yapmışlar ve bu çalışmaları ile eser üzerinde bir takım incelemeler yapmışlardır. Özellikle A.Caferoglu’nun çalışması üç nüshayı da irdelemiş olması ile dikkat çekicidir.

Azeri Türkolog Bünyadov ise çevirdiği sözlük ve gramer metnini Arap harfli şekilleri vermeksizin Kiril harfli olarak neşretmiştir.  Bu çalışmanın sözlük bölümünde,  sözcüklerin sadece Azeri Türkçesi tercümesini vermiş bunları tanıklama ihtiyacı görmemiştir. Avrupalı bilim adamı Ermers’ın çalışması daha ziyade Arap filologların Türkçe gramer kitaplarında izledikleri metotları tespit etmeyi amaçlamıştır.

Eser pratik  yollardan Türkçe öğretimini amaçlayan bir gaye ile yazılmıştır. Buna rağmen  eserin  tüccarların da yararlanması için  yazıldığı, Arap tüccarların pratik yollardan Türkçeyi öğrenmelerini gaye edindiği, ticari amaçlara uygun olarak tüccarlara  ticarî Türkçeyi de öğretmeye, çalıştığı anlaşılmaktadır. Eserin bazı bölümleri bu maksatla yazılmıştır.  Bu eserde Arapça kelimeler mümkün mertebe elenmiş, Farsça alıntılar da belirtilmiştir.

Eserde, 77 alıntı sözcük mevcuttur. Bunların13’ü Arapça; 47’si Farsça; 7’si ise diğer dillerdendir.[7]

Eserin müellifi  bu eserini Araplara Türkçeyi öğretmek, Türklere mal satan  Arap Tüccarlara pratik yoldan ticari sözcükleri öğreterek ticari çalışmalarına yardımcı olmak amaçlı hazırlanmıştır.  Gramer ve sözlük niteliğinde bir eserin yazarı olan  EbûHayyân El-Endülüsî (El-Gırnatî)’nin ana dilinin Arapça olmasına rağmen  Türkçe, Farsça, Habeşçe ve Himyer dillerine da hâkim bir dil âlimi olduğu ortaya çıkmaktadır. (Özyetgin2001: 42)

Eseri, Recep Toparlı ve arkadaşları, Arapçadan Türkçeye çevirmiş ve bu çeviri 2000 yılında TDK tarafından yayımlanmıştır. [8]

Altagu alksa altındakın altuzur / Dördewe düzelse depedekin indürür

Altı kişilik topluluk arasında düşünce farklılığı baş gösterirse altlarındaki (üzerinde oturdukları şeyi) aldırırlar (kaybederler). Dört kişi düşünce birliği ederlerse tepedekini indirirler.

Bir erni kördüm urulmış kulı ve kördüm bir erni urulmış kulı demek câizdir / urulmış kulı bir

İLGİLİ LİNKLER

 Sa'di Şirazi Hayatı Bostan Gülistan ve Şiirimize Tesirler

Sadi Şirazi ve Bostan'dan Seçmeler

Sadi Bostan ve Gülistan'dan Seçmeler

Sadi Şirazi ve Bostan'dan Seçmeler

Hoca Mesud Süheyl ü Nevbahar ve Ferhengnâme-i Sa'di

HOCA MESUD SÜHEYL Ü NEVBAHAR HAKKIND

Ferhengname i Sadi Hoca Mesut

Mahmut Şebusteri Elvan-ı Şirazi Gülşen-i Raz,

MAHMUT ŞEBUSTERİ - GÜLŞEN-İ RAZ' DAN ÖRNEKLER

Seyfi Sarayi Gülistan Tercümesi ( Memluk Sahası)

Harezmi Muhabbetname Harezm Sahası

Şeyh Şeref, Cevahirü'l Esrar ( Harezm Sahası)

İrşadü'l-Mülük Ve's-Selatin Berke Fakih- Memluk Sahası

Codex Comanıcus Kuman Kıpçak Kitabı Sözlüğ

Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fi' l-Lûgati't-Türkiyye ve Memluk Sahası Eserleri

Kitâbü'l _idrâk li-Lisâni' l Etrâk Ebu Hayyam

Mu'înü'l-Mürîd Hakkında Bilgiler ve Şeyh Şeref

Halili Firakname Alıntılarla Özeti

Kaşgarlı Mahmud Divan-ı Lügat-üt Türk Deyim Atasözü Şiir Örnekleri

Hakim Süleyman Ata Hayatı ve Bakırgan Kitabı

KAYNAKÇA

[1] Bayraktar, Nesrin. "Yabancılara Türkçe Öğretiminin Tarihsel Gelişimi." Turkoloji.cu.edu.tr. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi, Erişim: 19 Eylül 2011.

[2] Musa SALAN, kİTABÜL-İDRAK LİLİSÂNİ’L-ETRÂK’TEALINTIKELİMELERLoanwords in Kitab Al-Idrak Li Lisan Al Atrak, Gazi Türkiyat, Güz 2012/11: 5

[3] Musa SALAN, kİTABÜL-İDRAK LİLİSÂNİ’L-ETRÂK’TEALINTIKELİMELERLoanwords in Kitab Al-Idrak Li Lisan Al Atrak, Gazi Türkiyat, Güz 2012/11: 5

[4] Musa SALAN, kİTABÜL-İDRAK LİLİSÂNİ’L-ETRÂK’TEALINTIKELİMELERLoanwords in Kitab Al-Idrak Li Lisan Al Atrak, Gazi Türkiyat, Güz 2012/11: 5

[5] Musa SALAN, kİTABÜL-İDRAK LİLİSÂNİ’L-ETRÂK’TEALINTIKELİMELERLoanwords in Kitab Al-Idrak Li Lisan Al Atrak, Gazi Türkiyat, Güz 2012/11: 5

[6] Bayraktar, Nesrin. "Yabancılara Türkçe Öğretiminin Tarihsel Gelişimi." Turkoloji.cu.edu.tr. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi, Erişim: 19 Eylül 2011.

[7] Musa SALAN, kİTABÜL-İDRAK LİLİSÂNİ’L-ETRÂK’TE ALINTIKELİMELERLoanwords in Kitab Al-Idrak Li Lisan Al Atrak, Gazi Türkiyat, Güz 2012/11: 5

[8] Kaynak: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 2/23)