Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fi' l-Lûgati't-Türkiyye ve Memluk Sahası Eserleri

22.03.2015

Kıpçak Türkçesinin önemli bir kolunu oluşturan, Mısır, Suriye sahasındaki Memluk Kıpçak Türkçesi ile bir hayli eser üretilmiştir.

Mısır, Suriye Kıpçakçası veya Arap harfli Kıpçak Türkçesi, XIII. yüzyılın ortalarından XV. yüzyılın sonuna kadar Mısır ve Suriye'de hükümran olmuş olan ve Yavuz Sultan Selim’in tarihe gömdüğü Memlûk Sultanlığı sahasında oluşan sözlük türü eserlerden biridir. Eski Kıpçak Türkçesine ait oluşan edebi mahsullerin pek çoğu hatta Codex Cumanicus dışındaki eserler, Güney Kıpçak Kuman sahasında yanı Memluk devleti sınırları ve kültür dairesi içinde yazılmış eserlerdir. Codex Cumanicus ise Kuzey Kıpçak Kuman sahası eseridir. ( BKZ Codex Comanıcus Kuman Kıpçak Kitabı )

Bu eser, Memluk sahasında ortaya konulan edebi mahsullerden biridir. Kıpçak Kuman sahasında oluşan eserlerin büyük kısmı sözlük niteliği taşır. Bu döneme ait Türkçe, Arapça olarak teşkil edilen sözlük ve gramer kitapları, Türkçenin kelime varlığı ve tarihi için çok değerli kaynaklardır.

Bu eser Arapça - Türkçe olarak hazırlanmış bir sözlük ve gramer kitabı şeklindedir. Eserin yazılış amacı ise Araplara Türkçe öğretmek maksatlıdır. Mısır ve civar memleketlerde kurulan Memlûk hâkimiyeti sırasında, Mısır Suriye, Irak ve Güneydoğu Anadolu’da, hâkim zümre Türklerden oluştuğu için diğer ahalinin Türkçeyi öğrenmek ihtiyacını duyması bu sahada bu tür eserlerin oluşmasını zorunlu hale getirmiştir. ( BKZMemluk kıpçak Sahası edebiyatı Bu amaçla yazılmış eserlerden biri olan Et Tuhfetü’z Zekiyye fi’l Lûgati’t Türkiye, Türkçeyi öğretmek maksatlı yazılmış sözlük ve gramer kitabı olmasına rağmen atçılık, aletler, araç ve gereçler vb. Konularından bahseden kıymetli bir eserdir. Memluk sahasında sözlük çalışmaları dışında mesneviler de yazılmış, fıkıh, okçuluk, binicilik konularında da eserler verilmiştir. Nitekim Memluk sahasında bu amaçla yazılmış olan birçok eser daha vardır. Bunlardan diğer birisi ise Kitâbü'l _idrâk li-Lisâni' l Etrâk Ebu Hayyam adlı eserdir.

Memluk devleti içerisinde Türk nüfusun artması Arapların Türkçeyi öğrenmesini bir ihtiyaç haline getirmiş bu sebepten bu amaçla bir kaç eser ve sözlük oluşturulmuştur. Bu eser de bu amaçla yazılmış bir kaç esreden biridir. Eser, Türkçeyi tüm yönleriyle ele alan Türkçe, Arapça sözlük şeklinde yazılmış bir eserdir.[1]

Eserin adının Türkçeye çevirisi “ Zekilerden Türk Dili İçin Bir Hediye “ anlamındadır. [2] Et Tuhfetü 'z zekiyye fi 'l lugati 't Türkiye, Besim Atalay tarafından incelenmiş ve 1945 yılında TDK yayınları içinde basılmıştır.

Eser Kuman Kıpçak sahası eseridir. Bilindiği gibi Bizans kaynakları Kıpçak Türklerine Kuman ismini vermiştir.

15. asrın başlarında yazılmış Arapçadan Türkçeye sözlük ve gramer halinde yazılmış kitapta:“ Arapça sözcüklere çoğu zaman birden fazla Türkçe sözcük karşılık olarak verilmiştir. Yine Arap sözlükçülük kurallarına uygun olarak, sözcükler isimler ve fiiller ayrı ayrı sıralanmış, ayrıca eserin gramer kısmında da Kıpçak Türkçesinin genel dil özellikler, yine Arapça sarf ve nahiv kurallarına göre örneklerle işlenerek verilmiştir “ (ÖZYETGİN, 40).

Eser, 1425 ten önce yazılmış ve 9 Külliyat halindedir. Eserin bilinen tek nüshası vardır ve bu nüsha 1945’te Besim Atalay tarafından neşredilmiştir.

Eser, Kıpçak Türkçesi metinleri taranarak bu sözlüklerde ve eserlerde geçen kelimeler bir araya getirilerek “Kıpçak Türkçesi Sözlüğü” adı altında neşredilmiştir. (2003)

Eseri çağdaş dilimize kazandırarak yayımlayan Besim Atalay’ın eserin arka kapağındaki yazısı şu şekilde biter. “ Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fi'l-Lûgati't-Türkiyye 'Türk diline güzel kokulu hediye' (bundan sonra Et-Tuhfetü'z-Zekiyye olarak anılacaktır) adlı Arapçadan Türkçeye sözlük ise, başka hiçbir kaynakta yer almayan Türkçe kelimeler barındırması ve çeşitli dil bilgisi kurallarını aktarması dolayısıyla tarihî dil araştırmalarına önemli bir kaynak teşkil edebilecek niteliktedir.” ( Atalay B. Ettuhfet-Üz-Zekiyye-Fil-Lügat-İt-Türkiyye, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1945. — 431 s.)

MEMLUK KIPÇAK SAHASI ESERLERİ

Memlûk Kıpçakçası ile kaleme alınan ve günümüze kadar gelebilen eserlerden bazıları şunlardır.[3]

Sözlük ve Gramerler

· Kitâbü'l _idrâk li-Lisâni' l Etrâk Ebu Hayyam

· Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemi ve Mugalî

· Et-Tuhfetü'z Zekiyye fı'l Lûğati't Türkiyye

· El Kavânînü'l-Külliyye Li-Zabti'l Lûgati't-Türkiyye

· Ed-Dürretü'l Mudiyye fi'l Lügati't Türkiyye

Fıkıh eserleri

· İrşâdü'l-Mülûk ve's-Selâtîn

· Kitâb-ı Mukaddime-i Ebû'l-Leysi's Semerkandî

· Kitâb fi'l-fıkh