GirişKayıt

Dürr-i Yekta Nedir Şiirlerde Dürr-i Yetim

25.10.2015

Dürr-i  Yekta - Dürr-i Yetim

 

Osmanlıca yazılışı; yekta یکتا   

Osmanlıca yazılışı; dürr  در

Arapça yazılışı;   yetîm :  يَتِيمْ 

Dürr ,  “ در  “ Farsça’da  İnci – anlamına gelen bir sözcüktür.  Yekta “ يكتا “  ise Farsçadaki tek bir anlamın gelen yek sözcüğünden dolayı  tek, eşsiz., benzersiz anlamına gelir. Böylece Dürr-i Yekta benzersiz eşsiz inci anlamındadır.

İnci-  Dürr-i Aden - Aden İncisi-  Aden, Yemen'in güneyinde, Ummân Denizi ve Hazar denizi ile başka yerlerde de çıkmaktadır. Bu inciler arasında en makbulu Dürr-i Aden denilen kasabada  çıkan incilerdir  Dürr-i Aden kasabasından  çıkan inciler büyük olmaları ile meşhur olmuştur.[1]

Damla veya yumurta biçiminde  yassı veya yuvarlak biçimlerde oluşan inciler parlaklık ve rengine göre de değer kazanmışlar, özellikle Aden incileri  büyük oluşları ile dikkat çekmiştir. Öyle ki kuş yumurtası büyüklüğünde inciler de bulunmuştur. Bir istiridyenin içinde  birkaç tane inci de çıkabilir. Ama  dürr-i yekta olarak nitelenebilen büyük ve eşsiz inciler  bir istiridyenin içinde tek bir inci olarak çıkabilir. İstiridyenin içinde tek bir tane olarak çıkan ve diğerlerine nazaran  ve  benzersiz irilikte olan  incilere Dürr-i Yekta denilir. İncilerin genellikle gözyaşı damlası iriliğinde olduğu düşünülürse kuş yumurtası büyüklüğünde ve 20 miskal ağırlığında çıkan incilere  Dürr-i Yekta denilmesi anlam kazanmış olur.

Dürr-i Yetim ise  Dürr-i Yekta ile aynı anlama gelir.

 Eski edebiyatın kaynaklarından “Ağırlığı üç miskalden büyük olan incilere   “dendiğine dair kayıtlar vardır [2]. “  Misli nayyab olan inciye denür : Dürr-i yetim” [3]Tam karşılığı “yetim inci”dir. Dürr-i Yetim eşi benzeri olmayan nadide inci demektir. Çok  ender bulunup başka hiçbir inciye benzemeyecek özelliğe sahip kıymetli inci anlamana gelmektedir.

İnci divan şiirinde sevgilinin vasıflarına benzetilen ö dişlerini ifade eden bir obje ve mücevherdir.  Rengi parlaklığı, nadide  ve değerli oluşu nedeni  sevgili ile birlikte düşünülür. İnci sevgilinin boynuna taktığı, kulağına küpe ettiği değerli bir mücevher olarak da karşımıza çıkar.   Divan şiirinde inci  gözyaşlarına da benzetilir.  İnci ile gözyaşı arasında şekil ve renk bakımlarından  alakalar kurulmuştur.

Bir gevherim var eşk midir dil midir desem
Peydâ benimdir ol dür-i yektâ nihân senin [4]      Şeyh Galip    


Dürr-i  Yekta  ve Dürr-i Yetim Tasavvufi şiirde inci sedefin içinden  çıkan tek ve iri  eşi benzeri olmayan inci anlamından hareketle mecazi olarak Hz. Muhammedi kast edecek şekilde kullanılmıştır.   Sevgili kelimesinin  Arapça daki  karşılığı  Habib  kelimesidir. Habib kelimesi ise mecazi anlamda Hzç. Muhammedi ifade eder. Dolayısı ile inci kelimesinin çağrıştırdığı sevgili ve  Habibi  kelimelerinden hareketle  Dürr-i Yekta ve Dürr-i Yetim tasavvuf şiirinde Hz Muhammedi ifade eden mecazi  kasıtlar olmaktadır. “Rabbin seni eşi benzeri olmayan bir inci gibi îcad eyledi de kıymet bilmeyen câhiliye gürûhu arasında muhafaza etmedi mi?” Duhâ sûresi

Yek-dânesin cihan sadefinde güher gibi 
Ey bî-bedel yetîm anun için denir sana      Şeyhi 

“Dünya sadefindeki tek inci gibisin; bu yüzden sana; ey eşsiz (Peygamber) “yetîm” denir.”

Bir gevherim var eşk midir dil midir desem
Peydâ benimdir ol dür-i yektâ nihan senin    Şeyh Galip    

Sen gevher-i gencîne-i hikmetsin efendim 
Deryâ-yı keremde dür-i kudretsin efendim    Şeref Hanım

Gûya senin na’tını yazmak idi niyetim,
İmkânım elvermiyor, hoş gör, ey Dürr-i Yetîm!..     Necati Bey   

Ma‘nevî bin yıl anı şerh eylesen olmaz tamâm
Dürr-i yektâ bî-bahâdur şer‘-i pâk-i Mustafâ        (Mustafa Ma'nevî, Dîvân: Süleymaniye Ktp. 57b)

İstediğim dürr-i yekta bir inci.
Anı da bir hakkak delmedik olsa.            Aşık Gevheri 

Dürr-i Yetim kelimesini karşılamak üzere Dürr-i hoşâb kelimesi de kullanılmıştır. Dürr-i hoşab: iri parlak inci manasındadır.

Dürr-i hoş -âb- ı  kulzüm ü teh-i kanaatiz
Şirab –ı  şir-i ebr – hünerdir yetimimiz       Sünbülzade Vehbi 

Biz kanaatin acı denizinde yetişmiş bir inci gibiyiz. Öksüzlerimiz bile dürr-i yetim gibi bulutların aslan   sütü ile beslenip büyümüş  gibi hünerlidir.

Beyitte  deniz gibi acı ve tatsız bir sudan dürr-i yekta ve dürri yetim gibi incilerin  çıkması tezatı vurgulanır.

La’lin tebessüm ile  pür âb – u tâb göster
Yakut- ı surh içinde  dürr-i hoşâb göster [5]

 Ey ressam  o güzlin lal dudaklarını  mütebessim nakş et Böylece kırmızı yakut içinde  kıymetli inciyi göstermiş olursun.

Gark-ı bahr-ı hicrden sor lezzet-i dîdârını
Sâkin-i sâhil ne bilsün dürr-i yektâ kıymetin    Semerkândî-i Âmidî Âgâh 

Dürr-i Yekta halk şairlerimizin de bildiği bir motiftir. Özellikle divan şairlerinin tarzına yakın olan halk ozanlarının şiirlerin de de Dürr-i Yekta sözlerine rastlanır. 

Tahrir mektebinde bir güzel gördüm
Payesin izzette yekta yazarlar
Nasıl zat-ı şerif aslına erdim
Saadette ol bi hemta yazarlar       Geredeli Aşık Figani 
 

 
İlgili Linkler 

 

KAYNAKÇA

profile

Şahamettin Kuzucular

0

1

Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın

Yorumlar