Dürr-i Yekta Nedir Şiirlerde Dürr-i Yetim

25.10.2015

Dürr-i Yekta - Dürr-i Yetim

Osmanlıca yazılışı; yekta یکتا

Osmanlıca yazılışı; dürr در

Arapça yazılışı; yetîm : يَتِيمْ

Dürr “ در “ Farsça’da İnci – anlamına gelen bir sözcüktür. Yekta “ يكتا “ ise Farsçadaki tek bir anlamın gelen yek sözcüğünden dolayı tek, eşsiz., benzersiz anlamına gelir. Böylece Dürr-i Yekta benzersiz eşsiz inci anlamındadır.

İnci- Dürr-i Aden Nedir Aden İncisi Aden, Yemen'in güneyinde, Ummân Denizi ve Hazar denizi ile başka yerlerde de çıkmaktadır. Bu inciler arasında en makbulu Dürr-i Aden denilen kasabada çıkan incilerdir Aden kasabasından çıkan inciler büyük olmaları ile meşhur olmuştur.[1] ( BKZ. Aden Kasabası Şiir Dünyamızda Aden ve İncileri )

Damla veya yumurta biçiminde yassı veya yuvarlak biçimlerde oluşan inciler parlaklık ve rengine göre de değer kazanmışlar, özellikle Aden incileri büyük oluşları ile dikkat çekmiştir. Öyle ki kuş yumurtası büyüklüğünde inciler de bulunmuştur. Bir istiridyenin içinde birkaç tane inci de çıkabilir. Ama dürr-i yekta olarak nitelenebilen büyük ve eşsiz inciler bir istiridyenin içinde tek bir inci olarak çıkabilir. İstiridyenin içinde tek bir tane olarak çıkan ve diğerlerine nazaran ve benzersiz irilikte olan incilere Dürr-i Yekta denilir. İncilerin genellikle gözyaşı damlası iriliğinde olduğu düşünülürse kuş yumurtası büyüklüğünde ve 20 miskal ağırlığında çıkan incilere Dürr-i Yekta denilmesi anlam kazanmış olur.

Dürr-i Yetim ise Dürr-i Yekta ile aynı anlama gelir.

Eski edebiyatın kaynaklarından “Ağırlığı üç miskalden büyük olan incilere “dendiğine dair kayıtlar vardır [2]. “ Misli nayyab olan inciye denür : Dürr-i yetim” [3]Tam karşılığı “yetim inci”dir. Dürr-i Yetim eşi benzeri olmayan nadide inci demektir. Çok ender bulunup başka hiçbir inciye benzemeyecek özelliğe sahip kıymetli inci anlamana gelmektedir.

İnci divan şiirinde sevgilinin vasıflarına benzetilen ö dişlerini ifade eden bir obje ve mücevherdir. Rengi parlaklığı, nadide ve değerli oluşu nedeni sevgili ile birlikte düşünülür. İnci sevgilinin boynuna taktığı, kulağına küpe ettiği değerli bir mücevher olarak da karşımıza çıkar. Divan şiirinde inci gözyaşlarına da benzetilir. İnci ile gözyaşı arasında şekil ve renk bakımlarından alakalar kurulmuştur.

Bir gevherim var eşk midir dil midir desem
Peydâ benimdir ol dür-i yektâ nihân senin Şeyh Galip

Dürr-i Yekta ve Dürr-i Yetim Tasavvufi şiirde inci sedefin içinden çıkan tek ve iri eşi benzeri olmayan inci anlamından hareketle mecazi olarak Hz. Muhammedi kast edecek şekilde kullanılmıştır.   Sevgili kelimesinin Arapça daki karşılığı Habib kelimesidir. Habib kelimesi ise mecazi anlamda Hzç. Muhammedi ifade eder. Dolayısı ile inci kelimesinin çağrıştırdığı sevgili ve Habibi kelimelerinden hareketle Dürr-i Yekta ve Dürr-i Yetim tasavvuf şiirinde Hz Muhammedi ifade eden mecazi kasıtlar olmaktadır. “Rabbin seni eşi benzeri olmayan bir inci gibi îcad eyledi de kıymet bilmeyen câhiliye gürûhu arasında muhafaza etmedi mi?” Duhâ sûresi

Yek-dânesin cihan sadefinde güher gibi
Ey bî-bedel yetîm anun için denir sana     Şeyhi

“Dünya sadefindeki tek inci gibisin; bu yüzden sana; ey eşsiz (Peygamber) “yetîm” denir.”

Bir gevherim var eşk midir dil midir desem
Peydâ benimdir ol dür-i yektâ nihan senin Şeyh Galip

Sen gevher-i gencîne-i hikmetsin efendim
Deryâ-yı keremde dür-i kudretsin efendim    Şeref Hanım

Gûya senin na’tını yazmak idi niyetim,
İmkânım elvermiyor, hoş gör, ey Dürr-i Yetîm!.. Necati Bey

Ma‘nevî bin yıl anı şerh eylesen olmaz tamâm
Dürr-i yektâ bî-bahâdur şer‘-i pâk-i Mustafâ        (Mustafa Ma'nevî, Dîvân: Süleymaniye Ktp. 57b)

İstediğim dürr-i yekta bir inci.
Anı da bir hakkak delmedik olsa.           Aşık Gevheri

Dürr-i Yetim kelimesini karşılamak üzere Dürr-i hoşâb kelimesi de kullanılmıştır. Dürr-i hoşab: iri parlak inci manasındadır.

Dürr-i hoş -âb- ı kulzüm ü teh-i kanaatiz
Şirab –ı şir-i ebr – hünerdir yetimimiz       Sünbülzade Vehbi

Biz kanaatin acı denizinde yetişmiş bir inci gibiyiz. Öksüzlerimiz bile dürr-i yetim gibi bulutların aslan   sütü ile beslenip büyümüş gibi hünerlidir.

Beyitte deniz gibi acı ve tatsız bir sudan dürr-i yekta ve dürri yetim gibi incilerin çıkması tezatı vurgulanır.

La’lin tebessüm ile pür âb – u tâb göster
Yakut- ı surh içinde dürr-i hoşâb göster

Ey ressam o güzlin lal dudaklarını mütebessim nakş et Böylece kırmızı yakut içinde kıymetli inciyi göstermiş olursun.

Gark-ı bahr-ı hicrden sor lezzet-i dîdârını
Sâkin-i sâhil ne bilsün dürr-i yektâ kıymetin Semerkândî-i Âmidî Âgâh

Dürr-i Yekta halk şairlerimizin de bildiği bir motiftir. Özellikle divan şairlerinin tarzına yakın olan halk ozanlarının şiirlerin de de Dürr-i Yekta sözlerine rastlanır.

Tahrir mektebinde bir güzel gördüm
Payesin izzette yekta yazarlar
Nasıl zat-ı şerif aslına erdim
Saadette ol bi hemta yazarlar Geredeli Aşık Figani

İlgili Linkler

Aden Kasabası Şiir Dünyamızda Aden ve İncileri

Dürr İnci Divan Şiirinde İnci

Dürr-i Aden - Aden İncisi

Dürr-i Yekta Nedir Şiirlerde Dürr-i Yetim

Bedehşan ve Lâl-i Bedahşan

La’l Taşı Edebiyatta La’l-i Bedehşan

Gönül Dürr-i Meknun Getirir Dile

Yaşumuz dökmege ol dürr-i ‘Adendür bâ’is

KAYNAKÇA

[1], https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/durr-inci-divan-siirinde-inci/8577