Kategoriler EDEBİYAT Edebiyat Terimleri MazmunlarLa’l Taşı Edebiyatta La’l-i Bedehşan

La’l Taşı Edebiyatta La’l-i Bedehşan

29.06.2018

La’l Taşı – La’l-i Bedehşan

Yazımızda La’l Taşı nedir, La’l-i Bedehşan nedir. La’l taşı nereden çıkar. La’l taşının değeri, sözlük anlamları nedir sorularına cevap verecek; divan şiirinde la’l, şiir dünyamızda mücevher ve la’l taşı, lal taşının özellikleri nelerdir konularına açıklık getireceğiz.

La’l taşının Osmanlıca yazılışı lâ'l ~ لعل şeklindedir. Temel anlamı ile yakut gibi kırmızı renkli değerli bir mücevherdir.

Sözlük anlamları: kırmızı, al. 2) kırmızı ve değerli bir süs taşı. 3) dudak. la'l-i âb-dâr: güzelin, dilberin dudağı. Şekillerindedir. La’l sözcüğü ile birçok tamlama kurulmuştur.

lâ'l-i dürr-efşân : inci saçan, arasından inci gibi dişler görünen dudak.

lâ'l-l mûzab :1) kırmızı la’l renkli şarap; 2) kan.

lâ'l-i nâb : halis ve saf la’l, kıpkırmızı dudak.

lâ'l-i revân : la’l renkli akış, şarap.

lâ'l-i sâki: sâkî’nin dudağı.[1]

Lâ’l-i şirin : Dilber dudağı , şirin lâ’l

Lâ’l gûn : Lâ’l fâm : la’l renkli , lâ’l gibi

Lâ’l-i rummâni : nar çiceği rengindeki lâ’l taşı

En makbul la’l taşları Bedehşan dağlarında çıktığı için la’l taşına la’l –i bedehşan da denmiştir. Bedehşan dağları ve bölgesi ise Orta Asya da, Afganistan’ın kuzeydoğusunda Çin -Türkistan ve Hindistan arasındadır. Burası yüksek dağların olduğu, Taciklerin ve Acemlerin yaşadığı bir bölgedir. Doğal güzellikleri ve Hıta Hoten H ülkesine giden yolların başında bulunması nedeni ile de önemlidir. Bu bölge, eski edebiyatta: Lâl taşlarının ülkesiHıta Hoten H, ülkesinin bir parçası, misk kokuları, misk ahuları, Çiği ve Yağma güzellerinin gezdiği bir ülke, çekik gözlü Hoten ahularının avcısı Türkistan güzellerin vatanı olarak anılmıştır.

Sormak ayb olmasın ey dilber-i şirin harekât
Leblerin lal’i Bedehşân mı yâ ab-ı hayat       III. Murat

Bedehşan yöresi daha ziyada, kan rengi alev kırmızısı lâl taşlarının yurdudur. En değerli ve en çok La’l taşlarının bulunduğu diğer bir yer ise Siyam adasıdır. Efsaneye göre Hz Âdem cennetten kovulduktan sonra Siyam adasına gönderilmiş, gözlerinden döktüğü kanlı yaşlar la’ taşlarına dönüşmüştür. Bedahşan La’l taşları, yakutu, zümrüdü, diğer mücevherleri ile divan şairlerinin hayal ülkelerinden biridir. La’l taşı ise renginden dolayı sevgilinin yanağı, şarap, kan, kırmızı gül, yakut, mücevher, gözyaşına benzetilmiş ve bu kelimeler ile birlikte kullanılmıştır.

Mey midir ruhsârını mihr-i dırahşân eyleyen
La‘lini sâgar mıdır kân-ı Bedahşân eyleyen   Nedim

Bâde-i la'l ile sâgar-ı rahşândır ruh
Pertev-i hüsniyile mihr-i dırahşândır ruh      Meşhuri Ahmet

La’l taşı rengi ve değeri nedeniyle dilberlerin dudağına yapılan teşbih olmuştur. Dilberlerin dudakları, sakinin verdiği şarap la’l-i bedehşan gibidir. Dilberin la’l dudakları şeker gibi de tatlıdır.

Kamerdür alnun ey dilber velî la'lün şeker dirler
Saçun sünbül benün Hindû dişün dürrin güher dirler Seyhoğlu Mustafa

Mutrıbın feyzini gör la'l-i şeker-hâyında
Ki nefes kand-ı musaffâ oluyor nâyında Nedim Şiirleri

Nâz olur dembeste çeşm-i nîm hâbından senin
Şerm eder reng-i tebessüm lâ’l-i nâbından senin    Nedim

Eski edebiyata göre la’l taşı çıktığı yerden beyaz bir maden olarak çıkarmış ama taze ve kanlı bir ciğere batırılıp Güneşte kurutulduğu için kan rengine dönüşürmüş. [2]

Ma’deni la’l gibi çün ciğeri kan eyler.   Fuzuli

La’l, dudağa teşbih olunca inciye benzetilen dişler ile birlikte de kullanılmıştır. Sevgilinin dudakları olunca da Ab-ı Hayat ile ilgili hale de gelir. Çünkü âşık için sevgilinin lâ’l renkli dudaklarından öpmek, o dudakları emmekAb-ı Hayat suyunu içmeye benzetilmektedir.

Tut dilüni eyleme la'l-i leb-i cânânı medh
Bendeye lâyık degüldür eylemek sultânı medh Adlî II. Bayezit

Renginden dolayı sevgilinin yanağı, aşığın yaralı ve kanlı bağrı da la’l taşına benzetilir.

La'l-i ruhsârın ki şekl-i gonca-i bâğ gösterir
Aks-i dâğ-ı sînemi san dâğ-ber-dâğ gösterir    Meşhuri Ahmet (d. Selânik

Lâ’l eski edebiyat olduğu gibi halk şiirinde de aynı özellikleri ile karşımıza çıkmaktadır.

La’l-i nabın yarin hokka feminden
Almasam incinir alsam incinir
Yıllarca ağlayup hicr ü gamından
Gelmesem incinir gelsem incinir Aşık Ömer

Şarab-ı la'linin lezzeti dilber
Ne ab-ı Kevser'de ne Zemzem'de var

Mu'ciz'-i enfasın ey verd-i ahmer
Ne Mesiha'da var ne Meryem'de var     Dertli ( Aşık Dertli )

Her Kitabe Kim Leb-i La'lün Hadisin Yazalar
Rişte-i Can Birle Aşk Ehli Anı Şirazeler
Hadi Leyli Leyli Leyli Leyli Leyli          Elazığ Türküleri