DEYİM ÖRNEKLERİ

Baş togra-6: Öldürmek

Öpkem kelip ogradım
Arslanlayu kökredim
Alplar başın togradım
Emdi meni kim tutar

(Öfkem geldi uğradım, arslan gibi kükredim, yiğitlerin başınıdoğradım, şimdi beni kim tutar) (DLT I. s.125)

Başra kakıl-: Başa kakılmak

Başra kakıldı ( Başa kakıldı) (DLT II. s. 135)
Boguzda tügül-: Boğazda düğümlenmek
Aş boguzda tügüldi ( Aş boğazda düğümlendi) (DLT II.

Elig owun-: Sıkıntı, üzüntü veya ağrı nedeniyle eloğuşturmak Ol eligin owundı (O, kendine yapılan fenalık veya acı birhaber, yahut bir ağrı yüzünden ellerini oğuşturdu.) (DLT I. s. 202)

Köngül açıl-: Gönül açılmak, ferahlamak Köngül açıldı ( Gönül açıldı) ( DLT I. s. 194)

Köngül kayna-: Gönül kaynamak

Könglüm angar kaynayu
içtin angar oynayu
Keldi manga boynayu
Oynap meni argarur
(Gönlüm ona kaynıyor, içeride onunla oynaşırken. Bana kurularak geldi, oynayarak beni yoruyor) (DLT I. s. 225)

Köz atmak: Göz atmak, bakış atmakOl meni közetti/köz attı. (DLT II. s. 306)

Kulakga çalın-: Kulağa çalınmak, duymakSöz beg kulagınga çalındı ( Söz, beyin kulağına çalındı) (DLT II. s. 150)

Mengiz yüz sargar-: Yüz sararmak

Begler atın argurup
Kadhgu anı turgurup
Mengzi yüzi sargarıp
Kürküm angar türtülür

(Beyler atlarını yordular, kaygı onları durdurdu; yüzleri, benizleri sarardı; sanki safran sürülmüştü.) ( DLT I. s. 486)

Kanı kuru-: Bitkin, cansız hale gelmek

Köngli köyüp kanı kurup agzı açıp katgurar
Sızgurgalır üdhikler esiz yüzi burkurar
(Kalbi yanıp, kanı kuruyarak ağzını açarak katılır; sevda onusarartır, solgun yüzünü buruşturur.) (DLT II. s. 188)

Til ködhez-: Dilini sakınmak
Külse kişi yüzinge körklüg yüzin körüngil
Yawlak ködhez tılıngnı edhgü sawıg tilengil
(Birisi yüzüne gülerek gelse, güler yüzle görün. Kötülüktendilini gözet; iyi şöhret dile.) (DLT III. s. 43)

Yürek yar-: Yürek parçalamak

Yalwın anıng közi
Yelkin anıng özi
Tolun ayın yüzi
Yardı mening yürek

(Onun gözü büyülüdür. Onun özü konuktur. Yüzü ayın ondördüdür. Benim yüreğimi parçaladı.) (DLT III. s. 33)[1]

 

Ata Sözü Örnekleri

Arslan karışa sıçgan ötin ködezür, Kocayan arslan sıçan deliğini gözler.
Arslan kökrese at ayakı tulaşır, Arslan kükrese atın ayakları dolaşır.
Aşıç ayur tübüm altın, kamıç ayur men kayda men, Tencere der dibim altın, kepçe der ki ben neredeyim?
Emgek eginde kalmas (I. 110) (Sıkıntı ebedîyen sırtda kalmaz.)
Karı öküz balduka korkmas (III. 421)(Yaşlı öküz baltadan korkmaz.)
Kökge sagursa (suysa) yüzge tüşür (II. 81) (III. 132) (III. 439) (Kişi göğe tükürse, yüzüne düşer.)
İm bilse er ölmes (I. 38)(Parolayı bilen kişi hayâtını kurtarır, ölmez.)
Yaş ot köymes, yalapar ölmes (III. 47) (Yaş ot yanmaz, elçi ölmez, öldürülmez.)
Yazmas atım bolmas, yañılmas bilge bolmas (III. 59) (Şaşmaz ok olmaz, yanılmadık bilgin olmaz.)
Telim sözüğ uksa bolmas, yalım kaya yıksa bolmas (III. 20) (Çok söz anlaşılmaz, yalçın kaya yıkılmaz.)
Teñsizde tegirmen turgursa, yaragsızda yar bolmas (II. 355) (Uygun olmayan yerde değirmen yapan yararsız ark yapar.)

 

DÖRTLÜKLER

Türk

Kaçan korse anı Türk
Budun anga aydaçı
Mungar tegir ulugluk
Munda naru keslinür 1-352

Görünce bir Türk
Şöyle söyler halk:
Bundadır ululuk,
Bundan gayrıda yok.

 

Beyitler

Üdik otı tutunup öpke yürek kagrulur 11-144
Özüm mening budursın otı anıng çaklanur 1-513

Aşk ateşi tutuşunca ciğer yürek kavrulur;
Benim özüm bıldırcın, onun aşk ateşinde döner.

Köngli köyüp kanı kurıp ağzı açıp katgurar
Sızgurgalır üdikler essiz yüzi burkurar 11-188ü yanar, kanı kurur; ağzını açıp güler. 

Kizlep tutar sevüglüg adrış küni belgürer
Başlıg közüg yapsama yaşı anıng savrukar 11-17

Erdi uza erenler erdem begi bilig tag
Aydı öküş öğütler könglüm bolur angar sag 1-89

Geçmişte vardı erenler, erdem beyi, bilgi dağdı;
Söylediler çok öğütler, andıkça gönlüm sağaldı.

Bardı eren konuk körüp kutka sakar
Kaldı yavuz oyuk körüp evni yıkar 1-85

Gitti misafiri uğur sayan erler Kaldı
kötüler, hayal görse evin yıkar.

Algıl öğüt mendin oğul erdem tile
Boyda ulug bilge bolup bilging ula 1-51

Ey oğul, benden öğüt al, erdem dile;
Halk içinde ulu bilge ol, bilgin yayıla.

Öç kek kamug kişining yalmguk üze alım bil
Edgülüküg ugança eliging bile telim kil 1-44

Öç, herkesin insan üzerindeki borcudur, bil;
 İyiliği elin yettiği ölçüde çok kıl.

Körklüg tonug özüngke tatlıg aşıg adınka
Tutgıl konuk agırlıg yadsun çavmg budunka 1-45

Güzel giyimi kendine, tatlı aşı başkasına;
Konuğa itibar et, yayılsın ünün buduna..

Kışka itin kelse kah kutlug yay
Tün kün keçe alkmur ödlek bile ay 1-82

Kışa hazırlan gelse de kutlu yaz,
Tükenir zaman ve aylar geçmekle gece gündüz

Erdem tile ögrenüpen bolma küvez
Erdemsizin ögünse engmegüde enger 1-252

Erdem dile, öğrenerek olma mağrur,
Erdemsiz ögünse de imtihanda şaşar.

Kut kıvıg birse idim kulmga
Künde ışı yüksepen yokar ağar 1-320

Kut devlet verse Tanrım kuluna,
Her gün işi yükselip yukarı çıkar.

 

• Mesel- Misal – Darb- ı Mesel Nedir ve Mesel Getirme ..
• İrâd-ı ve İrsal-ı Mesel Söz Sanatı Örnekleri ( İzahlarıyla)
• İrsal-i mesel Nedir ve Örnekleri
• Atasözü Nedir ve Tüm Yönleri ile Atasözlerimiz
• Darb-ı Mesel- Durub- ı Emsal ( Sav – Atasözü )
• Divan-ı Lügat-it Türk'ten Deyim Atasözü Şiir Örnekleri

 

KAYNAKÇA : Hatice ŞAHİN, KAŞGARLI’DAN GÜNÜMÜZE ORGAN İSİMLERİYLE KURULMUŞ DEYİMLER, https://www.turkishstudies.net/Makaleler/