Key ve Keyani Nedir Acem Şehinşahları

Key ve Keyani Nedir İran Şehinşahı

Osmanlıca yazılışı   key ~ كی

Osmanlıca yazılışı:  keyânî ~ كيانی.

Key : keyân:  sözlük anlamı ile  büyük hükümdar, pâdişâh anlamına gelen Farsça  kökenli bir kelimedir. Büyük en büyük anlamında bir ön ad olarak da kullanılmış,  eski Acem şahlarının ikinci sülalesinden gelen hükümdarların adlarının başında kullanılmıştır.  Key-husrev, Key-kubâd, Key-kâvûs.

Şah, emîr” mânasına gelen key’ (key)  ile key kelimesinin çoğulu olan keyân, Doğu ve Kuzeydoğu İran’da Aryânî kabilelerin reislerine – İran hükümdarlarına verilen bir unvandır.

İran hükümdarlarında görülen bu kullanımdan Selçuklu sultanları da etkilenmişler bazı Selçuklu ve Anadolu Selçuklu sultanlarının adlarının başında da bu san söylenmiştir. Anadolu Selçuklu sultanları çocuklarına Keyhusrev, Keykâvus ve Keykubad  gibi adlar koymaya merak sarmışlard, bunlardan bazıları da hükümdarlık yapmışlardır.

Keyaniler Hanedanı denilen hükümdar sülalesin den gelen hükümdarların isimlerinin ününe hep Key unvanı eklenmişti. "Keykubad, Keyhüsrev ( Kiros ve Siyavuş’un Oğlu ) "  Bu nedenle isminin başında key unvanı bulunan hükümdar Keyan veya Keyani sülalesinden gelen bir hükümdar demekti. "

Keyanileri ifade eden bu unvan ve "Keyân" veya "Keyâniyân"  daha sonraları bütün şahlara yakıştırılan hatta Selçuklu Sultanlarının dahi kullanmaya başladıkları bir unvan haline gelmiştir.

Efsaneye göre bu adı ilk defa Rüstem -i Zal   ’in babası olan Zâl,  Kubad'a vermiştir. ( BKZ  Neriman Kimdir ( Rüstem-i Zal'ın Dedesi ) Zal’ın sayesinde bu sülale hükümdar sülalesi haline gelmiş,  key unvanını alan ilk hükümdar olan Kubad’ın ismi bu şekilde Keykubad olmuş ve Kubat, Keyanilerin ilk hükümdarı, İran’daki hükümdar sülalesinden de ikincisinin ilk hükümdarı olarak tarihe geçmiştir. Keykubad’ın oğlu Keyhüsrev : Avesta’da yedi ülkenin hâkimi, cinlerden de üstün ve yedi saray sahibi meşhur bir hükümdardır. Keyhusrev ise Rüstemle birlikte  Afrasyap la savaşan, Turan ülkelerine seferler yapan büyük bir hükümdardır. ( BKZ  Afrasyap Efsanesi ve Alp er Tunga-  Şehname'de Rüstem - i Zal Afrasyap ve Savaşları )

“Hânedanın kurucusu olan Keykubad, Pehlevî ve İslâm kaynaklarında bazan Pişdâdîler’in son hükümdarı Zâb’ın oğlu, bazan da halktan biri olarak gösterilmiştir.”[1]

Keyanilerin ilk hükümdarı Kubat, ( Keykubat)  son hükümdarları ise İskender’e mağlup olan II. Dara ‘dır.

Piyâle husrev-i mülk-i gama tâc-ı Keyânîdür
Hum-ı mey pâdişâh-ı ‘aşka genc-i husrevânîdür  Baki'nin Şiirleri

Kasd eyledügi zülfüñüñ îmâna key degül (396/1)
Kâfer ki zulm ide müsülmâna key degül               Ahmedi Şiirleri

Serây-ı Keykubâd u Rüstem ü Dârâ’yı yurduñ tut
Serîr-i saltanatda niçe mâh u sâl oturduñ tut          Ravzi ( Balıkesir- Edincik- 16. Yy ) Şiirleri

Seher ki Husrev-i hâver kulaguŋa çala kûs
Humâr def’ine tut câm-ı mey çü çeşm-i horûs       / BESNİLİ NEHCÎ DEDE (1616-1680?)

Məgər badi-səba zülfin ucundan key pərişandır
Ki, başü canü dil hər dəm ayaq altında rizandır.      Habibî, -XV. yüzyıl Azerbaycan- Şiirleri

Gel ey câm-ı Cem ii tâc-ı Key’den istiğna
Ki bezm-i himmetine kâse-lîs olsa fağfur   Lâedrî

Piyâle husrev-i mülk-i gama tâc-ı Keyânîdür
 Hum-ı mey pâdişâh-ı ‘aşka genc-i husrevânîdür    Baki

Rüstem - Zal  İle İlgili Başlıklarımız ve Linkleri 

• Gamgam – Tıg-ı Gamgam- Şemşir-i Gamgam – Rüstem-i Gamgam
• Giv Kimdir Rüstem'in Damadı Bijen'in Babası
• Heft Han ( Rüstem ve isfendiyar'ın Tehlikeli Geçitleri )
•  Neriman Kimdir ( Rüstem-i Zal'ın Dedesi )
• Şehname'de Rüstem - i Zal Afrasyap ve Savaşları

KAYNAKÇA

[1] Rıza Kurtuluş   , KEYÂNÎLER, DİA cilt: 25; sayfa: 346