İsfendiyâr’ın ejderhayı öldürmesi (Firdevsî, Şâhnâme, TSMK, Hazine, nr. 1479, vr. 145^a)

 

İsfendiyar Kimdir Hefthan Han-ı Yağma ve Rüstem-i Zal ile Savaşları

 

Osmanlıca yazılışı : اسفنديار

 

Taberî, İbnü’l-Esîr, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî ve Firdevsi’nin şehnamesinde adı geçen efsanevi bir İran kahramanıdır. ( bkz - FİRDEVSİ ŞEHNAME KONULARI ÖNEMİ ETKİLERİ- ALP ER TUNGA DESTANI ÖZETİ ŞEHNAME VE D. LÜĞAT'ÜT, TÜK' E GÖRE- ŞEHNAME VE TABERİ'DE CEM CEMŞİT-İ HURŞİT )

 

Zikredilen kitaplarda İsfendiyar;  Keyânîler’in hükümdarı Güştâsb’ın en büyük oğlu olarak tanıtılır.

 

Zerdüşlerin kitabı Avesta’da İsfendiyar’dan  “Sipuntû-Dâte” (kutsal yaratılmış) taxma” (Farsça tehm,  tehemten güçlü kahraman )[1] şeklinde söz edilir. Zerdüştler ve Pehlevi kaynakları İsfendiyar’ı Zerdüştlerin savunucusu olarak görür. İsfendiyar, Firdevs’inin Şehnamesi ile edebiyata geçen ve divan şairlerimizin de hakkında çok söz ettikleri destani bir kahramandır.

 

Hakkında söz eden eserlerden derlenen bilgilere göre İsfendiyar, babası Güştasb’ın sağlığında Zerdüşt dinine girmiş ve bu dini yaymak ve savunmak yolunda mücadelelere başlamış en büyük yardımcısı olan Zerdüşt din adamı olan Pesütan’ın önerileri ile hareket etmeye başlamıştır.  Metinlerde İsfendiyar hiçbir silahın işlemediği efsunlanmış bir kişi olarak tanıtılır. İsfendiyar hakkında bilgi veren kaynaklar İsfendiyar’ın vücudu her türlü silah karşı efsunlanmış tunçtan bir vücuttur. Destanlardan çıkan sonuca göre gözleri dışında zayıf yeri yoktur. Zaten Rüstem’-i zal onu ancak gözlerini kör edecek çatal bir ok atarak alt edebilmiştir.  Bu nedenle İsfendiyar’a “Rûyîn” (tunçtan) ve “Rûyinten” (tunç vücutlu) da denmiştir.

 

Ancak elde ettiği başarılar hükümdar babası Güştâsb’ı korkutmaya başlar. Oğlu İsfendiyar’ın tahtını elinden alacağından korkan Güştâsb, desise ile onu bir kaleye hapsettirir.

 

İsfendiyar’ın Hikâyesi

 

Şehnamedeki hikâyeye göre Güştâsb, ( Keştâsb) , yaptırdığı ateşgede’de - Zerdüşt tapınağında ( bkz Gebr ve Ateşgede ( Mecusi- Ateşetapan) -  Zerdüş’ü kitabını – kitab –ı erjeng i – ( bkz  Erjeng Engelyun Kitab-ı Erjeng ve Mani- )   okumakla meşgulken Turan padişahı Erscap, Horasan üzerine yürüyüp, Belh’e ve İran’a girerek İran’ı yağmalar. Hükümdar Güştâsb’ın iki kızını da esir alıp Ruyinedez’e getirip hapseder.[2]

 

Bunun üzerine Güştâsb, oğlu İsfendiyar’ı hapsettiği kaleden çıkartarak “  git ve kız kardeşlerini Ercasb’ın elinden kurtar”  talimatını verir. ( bkz HEFT HAN RÜSTEM -İ ZAL VE İSFENDİYAR ' IN TEHLİKELİ GEÇİTLERİ )

 

İsfendiyar Hefthan Geçidi ve Han-ı İşret Sofraları

 

İsfendiyar’ın Turan padişahı Erscap’ın eline esir düşen kız kardeşlerini kurtarmak için yola çıkar. İsfendiyar’ın önünde birisi üç ay, diğeri iki ay, diğeri ise yedi gün sürecek olan çok tehlikeli üç yol vardır. İsfendiyar her biri bir gün süren ve yedi menzilden oluşan en kısa ama en tehlikeli yolu tercih eder.  Ancak Belh’ten  Ruyinedez şehrine gidebilmesi için geçmesi gereken her biri bir diğerinden daha tehlikeli bu yedi geçitte İsfendiyar’ı bekleyen çok korkunç şeyler vardır.

Her menzil bir gün sürmekte ve her bir menzilde onu kurt, aslan, peri, ejderha, cadı, simurg, üç dört metre kar,  otuz fersah kum yığını beklemektedir. İsfendiyar her bir menzilde kurtları, Arslanları, ejderha ve cadıyı öldürür. [3]Aştığı her menzilden sonra han-ı yağma, han-ı işret sofraları kurmuş, içki içmiş ve aştıkları he menzilde zaferlerini bu şekilde kutlamıştır.[4]  Yedi gün süren yedi menzili aştıktan sonra önüne çıkan nehirleri aşarak Rûyin Kalesi’ne saldırır. Yapılan çatışmalardan sonra İsfendiyar  Ercâsb’ı mağlûp ederek kız kardeşlerini kurtarır ve alıp ülkesine döner.

 

İsfendiyar ve Rüstem-i Zal Savaşı

 

Ancak İsfendiyar’ın bu başarısı babasını daha da bir korkutmuştur. Esir düşen kızlarını Türk imparatorunun elinden kurtarmasına rağmen İsfendiyar’ın babası Güştâsb,  her an tahtını ele geçirebileceğinden korktuğu İsfendiyar’a çok daha tehlikeli bir görev verir. Babasının İsfendiyar’a verdiği görev Rstem-i Zal’i bağlayıp getirmesidir.İsfendiyar oğlu Behmen ve eşi ile vedalaşıp bu görevi de başarmak için yola koyulur.

 

Daha sonra babası ondan Rüstem-i Zâl’i bağlayıp getirmesini ister; bunun üzerine Şebistân’a ( Zebilistan) giden İsfendiyâr, Rüstem’le savaşa girişir. Ancak uzun çarpışmalar sırasında Rüstem ile İsfendiyar bir diğerine galip gelemez. Hatta İsfendiyar, bir keresinde Rstem'i ve atı Rahş'ı da yaralamayı başarır. Bunun zerine Rüstem,  babası Zal'den emanet kalan Simurg'un tüyünüateşe atarak Simurg'tan yardım ister..Simurg yanlarına gelerek Rüstem'i ve atı Rahş'ı iyileştirir. 

 

En sonunda Rüstem, vücuduna hiçbir silah işlemeyen İsfendiyar’ın tek zayıf tarafının gözleri olduğuna karar verir. Eğer İsfendiyar’ın her iki gözün birden kör ederse savaşı kazanacağını anlar bunun üzerine Rüstem-i Zâl çatal bir ok atarak İsfendiyar’ın her iki gözünü kör eder.

Gözleri kör olan İsfendiyâr bu şekilde yaşamaya katlanamaz ve kederinden ölür.

 

Güştâsb’ın ölümü üzerine boşalan İran tahtına ise İsfendiyâr’ın oğlu Erdeşîr Behmen Daraz geçer. Behmen, Efsanevi İran Hükümdarı İsfendiyar’ın oğlu, Drabşab olarak da bilinen kahramanın  babası olan kişidir. [5]Ataları gibi cesur ve savaşçı olduğu için ona Erdşir adını vermişler ama daha ziyade Behmen lakabı ile tanınmıştır. ( bkz BEHMEN KİMDİR ACEM DESTAN KAHRAMANI DRABŞAB )

 

Behmen, diğer adı ile Erdşir;   Firdevsî Tusi ve Şehname’de  geçen destan kahramanlarından biridir. Behmen, İran’ın Keyâniyân sülalesi hükümdarlarından İsfendiyar’ın oğludur. Behmen'in kızı “Homay” ın başından geçenler de İran destanlarında önemli bir yer tutar. Behmen, yedi iklime egemen olmak isteyen, toprakların çok geniş olması sebebiyle Dırâzdest  ( eli uzun) lakabıyla da anılan bir hükümdardır. [6]

 

Divan Edebiyatında İsfendiyar Ruyinten ve Tehemten

 

İsfendiyar, Türk edebiyatında adı çok sık geçen bir destan kahramanıdır. Rüstem tarafından kör edilmesi, hefthan yolculuğunda simurg ile karşılaşması ve canavarı öldürmesi, han-ı işret ve han-ı yağma ziyafetleri, cesareti, gücü, hiçbir silahın işlemediği efsunlu ve tunç vücutlu bir kahraman oluşu ( bkz RUYİNTEN ) ve yenilmezliği ile anılmıştır.

 

Eefsunlu bir tunçtan vücuda sahip olması nedeni Rûyinten lakabı ile de karşımıza çıkar. ( bkz RÛYİNTEN VE İSFENDİYAR KİMDİR ŞİİRLERDE RUYİNTEN )  Şiirlerde ve edebiyatta sık sık Rüstem ile mukayese edilmiş , savaşçılığından dolayı adı “ma‘reke” (savaş meydanı) kelimesiyle birlikte “İsfendiyâr-ı ma‘reke” şeklinde zikredilmiş, “İsfendiyâr-ı mihr” terkibiyle de Rüstem-i Zâl’e atıfta bulunulmuştur. Divan şairlerinin Tehemten diye bahsettikleri kahraman da İsfendiyar’dır. Divan şairleri İsfendiyar’dan Tehemten ve Ruyinten olarak söz etmişler, onun Rüstem ile savaşına telmihler yapmışlar, Osmanlı vezirleri ve padişahlarını İsfendiyar ile kıyaslamışlardır.

Hakkâ garip rezm-i Tehemten – pesend – kim
Her rûzu yâd-ı ma’reke-i  heft – hân verir                Nedim

Nedim bu beytinde İsfendiyar’ın heft-han geçidinde verdiği işret sofralarına telmih etmektedir.

 

Kesti başlı başına Mahmud Han  bin div-i gûl
Hefth’an-ı kahraman ne haddi ne pâyanı var       İzzet Molla

İzzet Molla bu beytinde Mahmut Han’ı Rüstem veya İsfendiyarın heft-han geçidinde devleri mağlup edişi ile kıyaslamaktadır.

 

Ol şehenşah kim misâl-i Rüstem etseydi hucûm

Etdirirdi ser-fiirû bir darb ile Rûyinten’e    Nâdirî

 

Nadiri bu beyitte Rstem’in Ruyinteni  ( İsfendiyar ) mağlup edişine işaret etmektedir.

 

Eriye âteş-i kahrın görürse Rûyînten

Sararta benzini hışmın işitse Rüstem-i Zâl    Hayâli

 

Helâk itmege şeh İsfendiyârı 
Bu zâl-i çarh gör nice_itdi destân      Ahmedi

 

 

Konu ile İlgili Başlıklarımız ve Linkleri 

• RÛYİNTEN VE İSFENDİYAR KİMDİR ŞİİRLERDE RUYİNTEN
• ERDŞİR KİMDİR.( BEHMEN VEHMEN DIRAZDEST )
• BEHMEN KİMDİR ACEM DESTAN KAHRAMANI DRABŞAB
• Gamgam – Tıg-ı Gamgam- Şemşir-i Gamgam – Rüstem-i Gamgam
• Giv Kimdir Rüstem'in Damadı Bijen'in Babası
• Heft Han ( Rüstem ve isfendiyar'ın Tehlikeli Geçitleri )
•  Neriman Kimdir ( Rüstem-i Zal'ın Dedesi )
• Şehname'de Rüstem - i Zal Afrasyap ve Savaşları
•  

 KAYNAKÇA

 

[1] NURETTİN ALBAYRAK, https://islamansiklopedisi.org.tr/isfendiyar

[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com//search?term=HEFT+

[3] NURETTİN ALBAYRAK, https://islamansiklopedisi.org.tr/isfendiyar

[4]  A.Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB 1996- SHF 265

[5] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com//search?term=BEHMEN+K%c4%b0MD%c4%b0R

[6] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com//search?term=ERD%c5%9e%c4%b0