Nasreddin Hoca'nın  Hayatı ve Hakkında Tespitler

 

Nasreddin Hoca’nın  hayatı, yaşadığı yer,  doğumu, ölümü, zaman hakkındaki bilgiler çelişkili ve çeşitlidir. Buna rağmen N. Hoca'nın yaşadığı dönem Anadolu'da Moğol işgalinin  zulmünün kol gezdiği maddi ve manevi  yönden hep  buhran içinde geçen bir asır olan on üçüncü yüzyıldır.

 

Nasrettin Hoca, çok sevildiği için il ilçe hatta Türk Dünyası ülkeleri ona sahip çıkmışlar, Nasrettin Hocayı kendi ülke il veya ilçelerinde doğmuş gibi göstermeye kalkışmışlardır.  Onun  Kayserili, Azerbaycanlı, Türkistanlı olduğuna dair ispatlanamamış  iddialara karşın hakkında ilk bilgileri veren  şeriyye sicilleri, Mecmua-ı Maarif, Saltukname  gibi kaynaklar, kızına ait mezarın Sivrihisar’da bulunması, Fuat Köprülü, Pertev Naili Boratav ‘ın da genel kanaatleri Nasreddin Hoca’nın Eskişehir’in Sivrihisar ilçesinin Hortu köyünde doğmuş olduğu ve Akşehir’de öldüğü şeklindedir.

 

Hayatı hakkındaki bilgiler rivayetlere karışmış, doğru ve yanlışlar ayırt edilemez hale gelmiştir. Yakın zamanlara kadar Nasrettin Hoca’nın hangi asırda yaşadığı ve nereli olduğu sorusu bir hayli karanlık kalmıştı. Ancak son otuz kırk yıl içinde yapılan çalışmalar ve ortaya koyulan veriler ile bu sorun büyük ölçüde aşılmıştır.  “Akşehir’deki türbesi, soyundan geldikleri söylenen kişilere ait mezar taşı kitâbeleri ve adına kurulmuş olan vakıfla ilgili Fâtih Sultan Mehmed devrine ait bir arşiv belgesi” [1]sayesinde Nasrettin Hoca’nın 13. Asırda yaşayıp öldüğü neredeyse ispatlanmış durumdadır.

 

2003 yılında kızının mezarını “Sivrihisar’ın eski giriş yolu olan Kumlu Yol üzerinde bulunan Tarihi Seydiler Hamamı’nın yanında bulup okuduğunu duyuran” [2] Prof. Dr. Erol Altınsapan, Doç. Dr. Mehmet Mahur’a göre Nasreddin Nasreddin Hoca’nın tam adı Nasrüddin Hoca Nusrat babasının adı ise Şemsüddin Baba’dır. [3] Ancak Eskişehir Valiliği Sivrihisar Belediyesi Prof. Dr. Erol Altınsapan, Doç. Dr. Mehmet Mahur’ un basına verdikleri bu beyanatlar ve dile gelen bu iddialara bilimsel çevrelerden teyit eden bir açıklama gelmediği gibi menfi yönde iddialar da mevcuttur. Üstelik bu bilim insanlarının belgelerini ve kanıtlarını ortaya koyan bilimsel bir makale de-  bildiğimiz kadarıyla - henüz ortada yoktur.

 

Nasrettin Hoca hakkında bilgi veren en eski ve en güvenilir kaynak bilgiler Ebul Hayr Rumi’nin Saltuknamesinde verdiği bilgilerdir.  Bu kaynağa göre Nasrettin Hoca  Eskişehir’in Sivrihisar ilçesinin Hortu köyünde doğmuştur. [4] Bu bilgi  Doç Dr. Erol Altınsapan ‘ın tespitleri ile   teyit  edilmiştir.[5] 

Ebul Hayr Rumi’nin Saltuknamesi'nde Hoca’nın,  Akşehir’de yaşayan Seyyid Mahmut Hayrani’nin dervişi olduğu da rivayet edilir.  [6]  ( bkz SALTUKNAME VE SALTUK BUĞRA HAN ( DESTANI VE HAYATI )

 

Babasının Hortu köyü imamı Abdullah Efendi, annesinin  Sıdıka Hatun olduğu. Sivrihisar’da medrese öğrenimi görüp, medresede ders okuttuğu,  kadı yardımcılığı  yaptığı, Hortu'ya dönüp “köyün imamı olan babası Abdullah’tan sonra bu görevi kendisi üstlendiği, ardından Akşehir’e göç edip burada kadılık yaptığı “ [7]1284 yılında ise Akşehir'de vefat ettiği şeklindeki bilgilerin büyük kısmı  da genel kabul görmektedir. [8]

 

İlk tahsilini  imam olan babası Abdullah Efendi'den yaptığı  anlaşılan Hoca’nın Sivrihisar ve Konya medreselerine gittiği medresede ders verdiği,  kadı yardımcılığı  yaptığına dair rivayetler de bulunur.  Diğer bilgiler ile denkleştiğinden yukarıdaki ek bilgilerin de yanlış olamayacağı kanaatti hâsıl olur. Fıkralarında geçen mekân isimlerinin de çoğunlukla Akşehir ve Konya olması hayatının büyük bölümünü buralarda geçirmiş olduğuna kanıt olmaktadır.

 

Boratav’ın kitabında  40 adet kadı, kadılık ve hâkimlikle ilgili fıkranın bulunması [9] da bu görüşleri destekler mahiyettedir.  Nitekim “ Eskiden Hortu köyünde Nasreddin Hoca’ya ait olduğu rivayet edilen bir ev harabesinin ve onun soyundan geldiklerini söyleyen kimselerin bulunduğu birçok kaynakta belirtilmektedir. İstanbul’un ilk kadısı ve Fâtih Sultan Mehmed’in hocası Hızır Bey’in de Sivrihisarlı ve annesinin hocanın torunu olduğuna dair bilgilere kaynaklarda rastlanmaktadır.  ”[10]  Bu kadar veriler ve diğer işaretler onun Sivrihisar’ın Hortu Köyünde doğduğu , tahsilini tamamlamak, imamlık yapmak , kadılık veya kadı yardımcısı olarak  Akşehir’e gittiği , uzun bir müddet Akşehir ve  Konya’da yaşadığı ve ve Akşehir’de öldüğünü kanıtlar mahiyettedir.

 

Evliya Çelebi, meşhur eserinde onun hakkında şu bilgileri verir: “Akşehir'de büyük din adamı ve değerli zat "El-Mevla Hazret Şeyh Hoca Nasreddin"'in kabri vardır. Kendisi Akşehirlidir. Gazi Hüdavendigara yetişip, Yıldırım Han zamanında şöhret bulmuştur. Fazilet sahibi olup, hazırcevap, keramet sahibi, filozof, din ve dünya işlerini birlikte ve eksiksiz yürüten büyük bir zat idi. Timurlenk ile bir toplantıda bulunmuştur.” [11]

 

Evliya  Çelebi’nin verdiği  bilgiler N. Hoca’nın  yaşadığı zaman ile örtüşmemekte Timur ile bir mecliste bulunduğu Yıldırım Bayezid zamanında yaşamış olduğu mümkün gözükmemektedir. Ancak Evliya Çelebi her ne kadar onu Timur zamanına kadar taşımış olsa da kabrinin Akşehir’de olduğunu teyit etmesi de mühimdir.

 

NASRETTİN HOCA FIKRALARI  EL YAZMA VE MATBU KAYNAKLARI

 

Nasreddin Hoca fıkralarının sayısı ilk onun hakkında ilk kaynak olan Ebül hayr Rumi’nin  1480 yılında tamamladığı Hikâyat-i Kitab-ı Nasreddin adlı hikayesinde 43 fıkra varken; 1676 da yazılan kitapta 112, 1822 de 160, 1958 de ise 445 Nasreddin Hoca fıkrası kayıt edilmiştir. Günümüzde ise bu sayı ( Boratav 550)  600 ulaşırken, ona mal edilen tüm fıkraların sayısı  binleri çoktan aşmıştır.

 

Yazıya geçirilmiş ilk Nasrettin Hoca hikayeleri Sarı Saltuk'un hayatını anlatan Ebu’l Hayr Rumi’nin 1480 yılında yazdığı Saltuknamesi'ndedir . Ebu’l Hayr Rumi, Cem Sultan'ın talimatı üzerine Anadolu ve Rumeliyi adım adım dolaşarak, dervişlerden dinlediklerini toparlayıp Saltukname’yi  yedi senelik bir çalışma sonucunda 1480 yılında tamamlamış bu eserinin  l571 tarihli ilk yazma nüshasına  43 adet Nasrettin Hoca fıkrasını da eklemiştir.  [12] [13] ( bkz CEM SULTAN HAYATI ŞAİRLİĞİ-

 

17 . yy. şairi olan Çorlulu Zarifi,  Râhatü’l-ervâh (1604)  adlı eserinde yer yer , Nasreddin Hoca fıkralarına da yer vermiştir. Bu Eserin Leiden Üniversitesi’nde (Cod. Or., nr. 1286), İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi ile (TY, nr. 673/1) Almanya Marburg Millî Kütüphanesi’nde (MS. Or. Oct., nr. 2390, vr. 1-108) kayıtlı üç nüshası bilinmektedir. [14]

 

Seyyid Burhaneddin’in yazmış olduğu  (d. 1814-ö. 1897) Letaif-i Nasreddin Hoca adlı  Afyon Gedik Ahmed Paşa Kütüphanesinde yer alan yazma nüsha içinde 121 latife bulunur. [15] Nasreddin Hoca fıkralarının ilk baskısı olan 1837 Matbaa-i Amire nüshasında  160,  [16]Çaylak Tevfik’in derlemelerinde ise 200,  1958 de  basılan  eser de ise 445 Nasreddin Hoca fıkrası kayıt edilmiştir.  Pertev Naili Boratav’ın Nasrettin Hoca 1996, adlı eserinde ise 594 fıkraya yer verilmiştir.

 

 “Nasreddin Hoca fıkralarını içeren  eski yazmalardan bir tanesi  Londra´da British Museum´da bulunan  Haza Terceme-i Nasreddin Efendi Rahme başlıklı yazma eserdir. Ancak bu eserdeki latifelerin bir kısmı, onun üslubuna ve nükte tekniğine uymamaktadır. “ [17]

 

Nasreddin Hoca fıkraları, Türk dünyasının tümüne yayıldığı gibi  onun fıkraları  batı dillerine de çevrilmiştir. Pierre Mille´in Nasreddin et son epouse adlı kitabı, Edmonde Savussey´in La Litterature Populaire Turque adlı eserindeki Nasreddin Hoca bölümü, Jean Paul Carnier´in "Nasreddin Hoca et ses Histoires Turques" adlı eserleri bunlardan bazılarıdır. [18]

 

Orta Asya’da, Efendi lakabıyla bilinen Nasrettin Hoca’nın ünü  ve fıkraları tüm Türk dünyasına yayılmıştır.  Azerbaycan’da Molla Nasreddin, Kazakistan’da Koja Nasreddin, Özbekistan’da Nasreddin Efendi olarak tanınan N. Hoca’nın,  Özbek, Tatar, Kırıgız,  Azeri veya Uygur Türkçesine taşınmış çok sayıda  fıkraları ve  varyantları vardır.

 Nasreddin Hoca fıkralarının ilk matbu baskısı 1837 yılında yapılmış [19], daha sonra Çaylak Tevfik onun fıkralarını toparlayarak Letaif’i Nasreddin 1883, Hazine-i Letaif, 1885  adlı eserlerinde bastırmıştır.[20]

 

Bu eserlerde toplam 200  fıkra vardır. Nasrettin Hoca Hakkında en değerli ve son çalışmayı Pertev Naili Boratav yapmıştır. Nasrettin Hoca 1996. Konya Belediyesinin Osmanlı'nın kuruluşunun 700. yılı münasebetiyle,  bastırdığı Ahmet Yakupoğlu' nun  hazırladığı Minyatürlerle Nasreddin Hoca Hikâyeleri taşıyan kitap da  oldukça güzeldir.

 

1996-1997 UNESCO tarafından Uluslararası Nasreddin Yılı ilan edilmiş  ve anılmıştır. Her sene 5-10 Temmuz tarihlerinde Akşehir’de Nasrettin Hoca adına bir festival düzenlenmektedir.  

 

KAYNAKÇA 

[1] NURETTİN ALBAYRAK, https://islamansiklopedisi.org.tr/nasreddin-hoca

[2] http://www.eskisehir.gov.tr/nasreddin-hoca

[3] https://sivrihisar.bel.tr/tr/sivrihisar/onemli-sahsiyetler/nasreddin-hoca/nasreddin-hoca-kimdir/

[4] NURETTİN ALBAYRAK, https://islamansiklopedisi.org.tr/nasreddin-hoca

[5] Doç Dr. Erol Altınsapan, 26. Uluslararası Kazı Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, Mayıs 2004 KONYA

[6] Dr Aslan Tekin, Edebiyatımzıda İismler, Elips Yayınları, Ankara 2005  shf 393-

[7] NURETTİN ALBAYRAK, https://islamansiklopedisi.org.tr/nasreddin-hoca

[8] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com//search?term=NASRETT%c4%b0N+HOCA+FIKRALARI 

[9] Fethi GEDİKLİ, NASREDDİN HOCA FIKRALARINDA KADI İMGESİ, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. 26-28 Mayıs 2014. Eskişehir 2013

[10] NURETTİN ALBAYRAK, https://islamansiklopedisi.org.tr/nasreddin-hoca

[11] ] Evliya Çelebi, Seyahatname 2. Cilt Akşehir, Yeni Şafak Gazetesi, 2006, shf 229

[12] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com//search?term=SALTUKNAME+VE+SALTUK+BU%c4%9eRA+HAN+(+DESTANI+VE+HAYATI+)

[13] Ferhat ASLAN, SANAL KÜLTÜR ORTAMINDA GÜNCELLENEN NASREDDİN HOCA FIKRALARI, Turkish Studies - volume 6/4 Fall 2011, p.39-60 ,

[14] Gülşah Taşkın, ZARÎFÎ, Çorlulu, TDV İA  cilt: 44; sayfa: 135

[15] Fethi GEDİKLİ, NASREDDİN HOCA FIKRALARINDA KADI İMGESİ, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. 26-28 Mayıs 2014. Eskişehir 2013

[16] https://arsiv.zaman.com.tr//1999/06/08/yazarlar/16.html

[17] https://tr.wikipedia.org/wiki/Nasreddin_Hoca

[18] https://tr.wikipedia.org/wiki/Nasreddin_Hoca

[19] https://www.nkfu.com/nasrettin-hocanin-hayati/

[20] Dr Aslan Tekin, Edebiyatımzıda İismler, Elips Yayınları, Ankara 2005  shf 393