Nev'izade Atayî Divanı Hadaikül Hakayık Şakayık Zeyli

Nev'izade Ataullah Efendi, âlim ve fazıl bir zat olup, evliyanın büyüklerinden Üsküdar'da metfun Aziz Mahmut Hüdayi 'den manevi feyz aldı. Güler yüzlü hoş sohbetti. Kadılık yaptığı sürede doğruluktan, adaletten ayrılmadı. Kaynaklardan alınan bilgilere göre güzel konuşan, nükteli, hoş sohbet ve alaycı bir insandır. Dedesi ve babası gibi tasavvufa yönelmiş  ‘ye ve Celvetiye Tarikatına mürit olmuştur.[1]

Orta dereceli bir Divan Şairi olarak şiirleri ile pek fazla tanınmamıştır. Genceli Nizami ‘nin tesirinde kalmış olmasına rağmen eserlerinde özgün konular işlemiş hamsesindeki mesnevileri özgün ve az bilinen hatta hiç kullanılmayan konulardan yazmaya özen göstermiştir. Mahalli hayata dair sahneler, halkın yaşayışı, töreleri, İstanbul’un değişik manzaraları bu mesnevilerde yer alır. Mesnevilerinde yer alan hikâyelerdeki bazı olayların gerçek olduğu fark edilir. Mesnevilerinde yerli unsurlar kullanarak mesnevideki İran geleneğini yıkmaya çalışmıştır. Mesnevilerine ait yazmalarının çokluğu mesnevilerinin sevilerek okunduğunun göstergesidir. Pek çok kütüphanede mesnevilerinin tezhipli, hatlı hatta minyatürlü nüshalarına rastlanmaktadır. [2]

Fıkıh ve tarih ilminde mütehassıs olan, şiir de yazan Atai, [3]bilhassa Genceli Nizami ‘, Fuzuli  ve Baki  'nin tesiri altındadır. Mesnevi sahasında bir hamse meydana getirmiş şairlerimizden birisidir. Mesnevi tarzını İranlı şairlerin kuralları dışın çıkarmaya çalışmış, divan şiirinde mesnevi alanında mahalli bir tarz yaratmaya gayret etmiştir. Mesnevilerinde Nizami etkisinde olduğu pek kabul edilebilecek bir iddia değildir. Mesnevilerinde Nizaminin eserlerinin adını kullanmışsa da içerik olarak etkisinde kaldığına dair önemli belirtiler bulunmamaktadır. Gazellerinde ise  Baki  ve babası Nev'i nin etkileri görülür. Bazı mesnevilerinde konu İstanbul’da geçer. Bazı mesnevilerinin Kahramanları İstanbul'da yaşayan kişilerdir. Mesnevileri mahalli hayattan sahneler sunması bakımından önemlidir.  

 Hadaik-ül-Hakayık fi Tekmilet-iş Şakayık:

Kısaca Şakayık Zeyli denilen bu  eser,  Ata’inin en önemlisi ve en meşhur eseridir.  Atai’nin Şakayık Zeyli,   Taşaköprülü zade’nin yazmış olduğu  Şakâ’iku’n-nu’mâniye adlı Osmanlı âlim, şair ve şeyhlerinin biyografilerini ihtiva eden Arapça eserin kaldığı yerden devamıdır. Eser  Kanuni Sultan Süleyman Handan yaşadığı zamana kadar yetişen ulema ve meşayihin hal tercümelerini anlatır. Hadaikü’l–hakaik biyografik bir eserdir. Taşköprüzade’nin (1495–1561) Eş-Şakayık un-numaniyye’sine ek olarak hazırladığı bu eser, 1558–1634 yılları arasında yaşamış Osmanlı sultanlarının, vezirlerinin, âlimlerinin ve şeyhlerinin biyografilerini içermektedir. Kanuni’nin son zamanlarından  IV. Murat devrine kadar yetişen âlim, sanatkâr ve şeyhlerin hayatlarını konu alan zeyl 78 yılı içine alır ve bin kadar biyografiyi barındırmaktadır. [4]

Bu eserde 1575–1580 yılları arasında İstanbul’da faaliyet gösteren gözlemevinin kurucusu Takiyyüddin’in (1521-1585) de biyografisi bulunmaktadır.[5] [6] Bu eser Nevizade Ata'inin en önemli eseridir. Türk ilim tarihinin en önemli ana kaynaklarından biri kabul edilmektedir. [7]Eser Taşköprîzâde'nin Şerhü Ahlâkı Adudiyye Adlı Eseri'nin zeylini de içererek yetmiş yılda yetişen Osmanlı aydınları, âlimleri ve sadrazamları hakkında bilgiler vermektedir.

1634 yılında tamamlanan eser Atâyi’nin Üsküp kadılığı sırasında ve ömrünün son yıllarında bitirilmiştir.

Atâyi zeyli iki cilt halinde, fakat ikisi bir arada 1268 yılında İstanbul’da basılmıştır. Eser bunun dışında Çağrı Yayınları tarafından tercüme ve diğer zeyllerle beraber İstanbul’da faksimile halinde yayınlanmıştır.  ( Şakâ’ik-i Nu’maniye ve Zeylleri, Neşre Hazırlayan: Abdülkadir ÖZCAN, Çağrı Yay. V Cilt, İst. 1989.)

 Divan:

Nev’i-zade ‘Atâyî’nin divanının günümüze ulaşan 16 yazma nüshası mevcuttur.  Atai’nin divanı Doç. Dr. Saadet Karaköse tarafından  16 Divan nüshasının beşi esas alınarak ve diğerleriyle de karşılaştırılarak tenkitli metin  halinde neşredilmiştir Malatya 1994

Şeyhülislam Yahya Efendiye ithaf etmiş olduğu bu eserinde, kaside, gazel ve diğer nazım türlerinde şiirleri vardır. Orta büyüklükte, mürettep bir divandır.

Dr. Saadet Karaköse   on latı yazma  nüsha içerisinde beş tanesini esas alarak incelediği divanlardan yaptığı karşılaştırmada Atai’nin divanındaki şiirlerin sayısını 1 mensur dibace, 31 kaside, 9 musammat, 275 gazel, 71 tarih ve mukattat, 93 ebyat  olarak belirlemiştir. [8]

Fakat diğer yazma nüshaları  göz önünde bulundurulduğunda  Nevizade Atai’nin yazma nüshalarında mensur bir dibaçeden sonra 31 kaside, 303 gazel, iki mersiye, dört muhammes, dört müseddes, bir muaşşer, elli kıta, on üç rubai, yirmi sekiz tarih ve yetmiş beyit [9]olduğu ifade edilmektedir.

“Dibace, Besmele hakkında beş beyitle başladıktan sonra besmelenin hikmeti, şiir, Atâyi’nin şairliği ve Şeyhülislam Yahya Efendi hakkında methiye ile tamamlanır. Kasidelerin ilki bir miraciye olup, Hz. Muhammed’in miracını konu alır. Sultan II.Osman için bir kaside ve bir mersiye, Sultan IV. Murat için üç kaside, Şeyhülislam Yahya için dört kaside yer alırken, devrin ileri gelen devlet adamları Murat Paşa, Nasuh Paşa Ail Paşa, Sun’ullah Efendi, Hacezâde Mehmet Efendi, Şeyhülislam Kemal Efendi, KadıNadirî, İskender Paşa, Cafer Paşa Hasan Paşa ve Mustafa Paşa için yazılmış kasideler mevcuttur.“[10]

‘Atâyî Divanı, şekil olarak monotonluk arz etmez. Değişik vezinler ve her çeşit  kafiye kullanılmış, daha çok redif tercih edilmiştir.  Eserde, Nev’î, Şeyhülislam Yahya, Baki ve Nef’î etkileri göze çarpmakla beraber, ‘Atâyî’nin orijinal, yenilikçi ve gerçekçi üslubu hâkimdir ” [11]

Nev'izade Atayi'nin Hamsesi Ve Hezliyat

Nev'izade Atayî Divanı Hadaikül Hakayık Şakayık Zeyli

Nevizade Atai Nev'îzade AtâyiHayatı Eserleri

Nevizade Atai Alemnüma ve Sakiname Mesnevisi

KAYNAKÇA

[1] ŞAHAMETTİN KUZUCULAR, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nevizade-atai-nev-izade-atayi-hayati-eserleri/74335

[2] ŞAHAMETTİN KUZUCULAR, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nevizade-atai-nev-izade-atayi-hayati-eserleri/74335

[3]  https://www.eskieserler.com/Eski/Eserler/Yazar/3955/Nevizade-Atai-Ataullah Efendi.asp?LID=TR&LID=TR&ID=395

[4] Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiü’l-fuzalâ (Şakâik zeyli), Çağrı Yay. C. III. İst. 1989. s.4

[5] Cahid Şenel, NEVİZADE ATAÎ’NİN HADAİKÜ’L-HAKAİK’İNDEN TAKİYYÜDDİN’İN BİYOGRAFİSİ, Osmanlı Bilimi Araştırmaları X/2 (2009)

[6] Saadet KARAKÖSE, NEV’Î-ZÂDE ATÂYÎ DÎVÂNI, Malatya 1994, önsöz, shf,20

[7] Haluk İpekten, Atai Nevizade, İslam Ansk. TDV. Yay.,1991,C.4, Shf. 40-42 )

[8] Saadet KARAKÖSE, NEV’Î-ZÂDE ATÂYÎ DÎVÂNI, Malatya 1994, önsöz, shf,20

[9] Saadet KARAKÖSE, NEV’Î-ZÂDE ATÂYÎ DÎVÂNI, Malatya 1994, önsöz, shf,20

[10] Saadet KARAKÖSE, NEV’Î-ZÂDE ATÂYÎ DÎVÂNI, Malatya 1994, önsöz, shf,20

[11] Saadet KARAKÖSE, NEV’Î-ZÂDE ATÂYÎ DÎVÂNI, Malatya 1994, önsöz, shf,20