Nev'izade Atayi'nin Hamsesi Ve Hezliyat

Nev'izade Atayi'nin Hamsesi ve Hezliyat

Nev'izade Ataullah Efendi, âlim ve fazıl bir zat olup, evliyanın büyüklerinden Üsküdar'da medfun Aziz Mahmut Hüdayi’ den manevi feyz aldı. Güler yüzlü hoş sohbetti. Kadılık yaptığı sürede doğruluktan, adaletten ayrılmadı. Kaynaklardan alınan bilgilere göre güzel konuşan, nükteli, hoş sohbet ve alaycı bir insandır. Dedesi ve babası gibi tasavvufa yönelmiş  Aziz Mahmut Hüdayi’ye ve Celvetiye Tarikatına mürit olmuştur.[1]

Orta dereceli bir divan şairi olarak şiirleri ile pek fazla tanınmamıştır. Nizami Gencevi’inin tesirinde kalmış olmasına rağmen eserlerinde özgün konular işlemiş hamsesindeki mesnevileri özgün ve az bilinen hatta hiç kullanılmayan konulardan yazmaya özen göstermiştir. Mahalli hayata dair sahneler, halkın yaşayışı, töreleri, İstanbul’un değişik manzaraları bu mesnevilerde yer alır. Mesnevilerinde yer alan hikâyelerdeki bazı olayların gerçek olduğu fark edilir. Mesnevilerinde yerli unsurlar kullanarak mesnevideki İran geleneğini yıkmaya çalışmıştır. Mesnevilerine ait yazmalarının çokluğu mesnevilerinin sevilerek okunduğunun göstergesidir. Pek çok kütüphanede mesnevilerinin tezhipli, hatlı hatta minyatürlü nüshalarına rastlanmaktadır.[2]

Fıkıh ve tarih ilminde mütehassıs olan, şiir de yazan Atai, [3] bilhassa Nizami Gencevi,  Fuzuli  ve Baki’nin tesiri altındadır. Mesnevi sahasında bir hamse meydana getirmiş şairlerimizden birisidir. Mesnevi tarzını İranlı şairlerin kuralları dışın çıkarmaya çalışmış, divan şiirinde mesnevi alanında mahalli bir tarz yaratmaya gayret etmiştir. Mesnevilerinde Nizami etkisinde olduğu pek kabul edilebilecek bir iddia değildir. Mesnevilerinde Nizaminin eserlerinin adını kullanmışsa da içerik olarak etkisinde kaldığına dair önemli belirtiler bulunmamaktadır. Gazellerinde ise  Bakive babası Nev'i’ nin etkileri görülür. Bazı mesnevilerinde konu İstanbul’da geçer. Bazı mesnevilerinin Kahramanları İstanbul'da yaşayan kişilerdir. Mesnevileri mahalli hayattan sahneler sunması bakımından önemlidir.

"Nevizade Ataullah Efendi, alim ve fazıl bir zat olup, evliyanın büyüklerinden Üsküdarda medfun Aziz Mahmud Hüdayiden manevi feyz aldı.Fıkıh ve tarih ilminde mütehassıstı.Şiir de yazan Atai, bilhassa Fuzuli ve Baki'nin tesiri altındadır. Mesnevi sahasında bir hamse meydana getirmişse de şiir dili oldukça ağırdır."

Eserleri:

·         Hadaik-ül-Hakayık fi Tekmilet-iş Şakayık

·         El-Kavl-ül-Hasen fi Cevab-il Kavl li-Men

·         Divan

 Nevizade Atai - Nev'îzade Atâyi- Hayatı Eserleri

Malkaralı Nev'i Hayatı Edebi Kişiliği

Nev'izade Atayi'nin Hamsesi Ve Hezliyat

Nev'îzâde Atâyî Divanı ve Hadaik-Ül-Hakayık Şakayık Zeyli

Nev'izade Atayî Divanı Hadaikül Hakayık Şakayık Zeyli 

HAMSESİ

Alemnüma (Saki-name)

Nefhatül Ezhar

Sohbet-ül-Ebkar

Heft Han

Hilyet-ül-Efkar

HAMSE'Sİ

Nizami'yi örnek alarak yazdığı eseridir. İki müsveddesinde Nizami''nin eserlerinin adalarını kullanmıştır. Buna rağmen bilinen konulu mesnevilerden ziyade pek kullanılmamış konulara yönelmiştir. Hamsesini oluşturan mesnevilerinde mahalli unsurları kullanmaya çalışmış Farisilerin mesnevide hala önde olduklarına dair tartışmalardan sonra Mesnevide İranlı şairlerin üstün olduklarına dair kanları ortadan kaldırmak için bu hamseyi yazmaya koyulduğunu ifade etmiştir. Hamsesinin Sadece İstanbul kütüphanelerinde kırktan fazla nüshası vardır.[4]

Hamse üzerinde Tunca Kontantamer dikkatli bir çalışma yapmış Ata’inin hamsesini 1982 yılında günümüz Türkçesine çevirerek yayımlamıştır. [5]Tunca KORTANTAMER’in bu çalışması dışında hamseyi oluşturan mesneviler üzerinde müstakil çalışmalar da yapılmıştır.

1.Alemnüma (Saki-name), Eserde sakiye övgü, sitem, meclis içki, şarap, mızrap, mutrip, kadeh, şarap konuları işlenmiştir. Bu tip eserler genellikle tasavvufi bir amaçla yazıldığı halde Atai’nin bu eseri bir kaç örnek dışında tam olarak  tasavvufi konularda  yazılmış bir ser değil din dışı konularda yazılmıştır.

Sakiname  şairin En sevilen mesnevisidir. Sadece İstanbul’da kırktan fazla nüshası bulunmuştur. Nizami'nin Mahzen'ül Esrar adlı mesnevisine nazire olarak yazılmıştır. Sultan II. Osman’a ithaf edilen eser, fe‘ûlün / fe‘ûlün / fe‘ûl vezniyle yazılmış, 41 küçük bahse ayrılmış, 1561 beyitten oluşmaktadır. [6] Eser Üzerine birkaç bitirme tezinden başka çalışma yapılmamıştır.

2) Nefhatü'l Ezhar, Dini ahlaki öğretici bir eserdir. Eser Nizami’nin Mahzen’ül esrar adlı mesnevisine  cevap olarak yazılmış yerli ve orijinal bir eserdir. Arasına bazı küçük hikâyeler de serpiştirilmiştir.

1625 yılında Tırnova’da tamamlanan mesnevi, müfte‘ilün / müfte‘ilün / fâ‘ilün vezniyle yazılmış[7] ve IV. Murat’a ithaf edilmiştir. Tasavvufî mahiyette olan eser 20 nefhaya ayrılmış ve 3000 beyitten oluşmaktadır. Nefhatü’l-ezhâr hakkında da bir bitirme tezinden başka müstakil çalışma yoktur.[8]

3) Sohbet-ül-Ebkar, Eser Kırk sohbet halinde düzenlenmiş olan bir mesnevi şeklindedir. 28 . Sohbette Nasrettin Hoca Hikâyeleri bulunur.[9]

Sohbetü’l-ebkâr, Molla Câmî’nin Sübhatü’l-ebrâr mesnevisi örnek alınarak fâ‘ilâtün / fâ‘ilâtün / fâ‘ilün vezniyle yazılmış orijinal bir eserdir. Fazilet, himmet, kahramanlık gibi sosyal ve ahlaki muhtevaya sahip olan mesnevide  Nasreddin Hoca’dan da bahis vardır. Mesnevi 3200 beyit ve 40 sohbetten mürekkep olup 1626’da Tırhala’da tamamlanmıştır.[10]

İçerisinde IV. Murat ve Şeyhülislam Yahya’ya yazılmış methiyeler bulunduğu için kime sunulduğu belli değildir.12 Sohbetü’l-ebkâr üzerinde  Melek Günüşen, Sohbetü’l-ebkâr’daki Dînî, Felsefî ve Ahlakî Esaslar, Bitirme Tezi, İst. Ün. 1946; İnci Muslu, Nev’i-zade Atayi’nin Sohbetü’l-ebkâr Mesnevisi, İnceleme-Metin, Bitirme Tezi, DTCF, 1966. İki tez çalışması yapılmıştır.[11]

4) Heft Han, 2784 beyitlik bir eserdir. Hamsenin en tanınmış eseridir. İstanbul’da bir periye âşık olan bir aşığa derdini hafifletmek amacıyla dostları tarafından teselli maksatlı anlatılan yedi ayrı hikâyeden oluşur. ( bkz Heft Han Rüstem -i Zal ve İsfendiyar ' ın Tehlikeli Geçitleri )

Heft Hân, Genceli Nizami’nin Heft Peyker Mesnevisi  ’ine nazire olarak yazılmış, destan başlıklı 38 bölüm ve 7 hikâyeden oluşmaktadır. Atayi’nin en güzel mesnevisi sayılan bu eser, fâ‘ilâtün / mefâ‘ilün / fâ‘ilün vezniyle yazılmış, 1627 yılında İstanbul’da tamamlanıp, muhtemelen Ahizade Hüseyin Efendi’ye sunulmuştur. Eser 3000 beyitten oluşur ve tasavvufi mahiyet taşır.

Heft Hân, konuları ve işleniş tekniği bakımından Heft Peyke’den tamamen farklı olduğu için yerli ve orijinal bir eserdir. Eseri Prof. Turgut Karacan günümüz Türkçesine çevirmiştir.

Eser üzerinde çalışmalar:

·         Turgut Karacan, Nev’i-zade Atayi-Heft Han Mesnevisi, İnceleme-Metin, Ank. 1974.

·         Macit Yaşaroğlu, Heft Hân Mesnevisi, İstinsah ve Tahlili, Mezuniyet Tezi, İst. 1941

·         Gülten Elmas, Nev’i-zade Atai’nin Edebi Kişiliği ve Heft Hân Mesnevisinin Transkripsiyonu, Mezuniyet Tezi, Ank. 1968.

5) Hilyet-ül-Efkar . Bu kayıp eseri A. Sırrı Levent bulmuş sonradan başka nüshaları da ortaya çıkmıştır. Bu mesnevide Hüsrevi Şirin'in konu edildiği söylenmektedir. [12] Nevizade Ata’in hamsesi üzerinde en kapsamlı çalışma Tunca Kortantamer’e aittir. [13]

HEZLİYAT:

Alaylı bir dille kaleme alınmış nazım türüdür. Kaba şakalara, taşlamalara ve sövgülere de yer verilebilen Divan edebiyatında Nefi'nin meşhur olduğu hicivlerle benzerlikler gösteren bir şiir türü olan Hezeliyat adlı tür ile Hiciv türünün her ikisinde de alay ve yergi söz konusudur. Nev’izade Atai’nin Bahayi-i Küfri adlı eseri divan edebiyatımız açısından hezeliyat türünde önemli bir eserdir. Atai’nin toplu yazmalarda ve bazı divan metinlerinin sonunda, divançe teşkil edecek kadar hezliyyat bulunmaktadır.

Bu eserlerinden başka Yarım kalmış Bir SİYER kitabı ile mektuplarından oluşan Münşeat adlı bir eseri daha vardır.

 Nev'izade Atayi'nin Hamsesi Ve Hezliyat

Nev'izade Atayî Divanı Hadaikül Hakayık Şakayık Zeyli

Nevizade Atai Nev'îzade AtâyiHayatı Eserleri

Nevizade Atai Alemnüma ve Sakiname Mesnevisi

KAYNAKÇA

[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nevizade-atai-nev-izade-atayi-hayati-eserleri/74335
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nevizade-atai-alemnuma-ve-sakiname-mesnevisi/76683
[3] https://www.eskieserler.com/Eski/Eserler/Yazar/3955/Nevizade-Atai-Ataullah Efendi.asp?LID=TR&LID=TR&ID=3955
[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nevizade-atai-nev-izade-atayi-hayati-eserleri/74335
[5] Tunca KORTANTAMER, Nev‘i-zâde Atâyi ve Hamsesi, (Basılmamış Doçentlik Tezi), İzmir, 1982.
[6] Saadet KARAKÖSE, NEV’Î-ZÂDE ATÂYÎ DÎVÂNI, Malatya 1994, önsöz, shf. 18
[7] Saadet KARAKÖSE, NEV’Î-ZÂDE ATÂYÎ DÎVÂNI, Malatya 1994, önsöz, shf. 18
[8] Hayal Sirer, Nev’i-zade Atai’nin Nefhatü’l-ezhâr Mesnevisi, Metin, Bitirme Tezi, DTCF, 1965
[9] Haluk İpekten, Atai Nevizade, İslam Ansk. TDV. Yay.,1991,C.4, Shf. 40-42)
[10] Saadet KARAKÖSE, NEV’Î-ZÂDE ATÂYÎ DÎVÂNI, Malatya 1994, önsöz, shf. 18
[11] Haluk İpekten, Atai Nevizade, İslam Ansk. TDV. Yay.,1991,C.4, Shf. 40-42)
[12] Haluk İpekten, Atai Nevizade, İslam Ansk. TDV. Yay.,1991,C.4, Shf. 40-42)
[13] ] Tunca KORTANTAMER, Nev‘i-zâde Atâyi ve Hamsesi, (Basılmamış Doçentlik Tezi), İzmir, 1982.