Nevizade Atai Alemnüma ve Sakiname Mesnevisi

10.12.2014

Nevîzâde Atâî Alemnüma Saki-name

Arapça “sâki” ile (içki sunan) Farsça “nâme” (yazılı şey, mektup)” kelimelerinden oluşan sâkİnâme işret, içki meclislerinin âdâbı, meclisteki, içki dağıtanları, mûsiki aletleri, sofra malzemeleri, yemekler ve yapılan sohbetleri anlatan eserlerdir. ( BKZDivan Edebiyatında Sakinameler ve Şairler )
Sâkînâmelerden sakiler adap ve meclisin düzeni, yapılan sohbetleri ifade etmek adettir. İçkileri dağıtan sakilerin edebiyattan müzikten, belagatten iyi anlaması gerektiği gazellerden ve sakinamelerden de anlaşılır. Saki ile muhabbet bu eserlerin dikkat çeken özelliklerinden biridir. Sakilerin meclisinde içki sunmak, meclisin âdâbını düzenlemek, içki içenlerle hoş sohbet etmek, onlarla latife yapmak gibi görevlerinin olduğu anlaşılır. “Sâkîlerde özel yetenekler yanında şiir ve mûsiki bilgisinin arandığı anlaşılmaktadır. İran ve Türk edebiyatlarında sâkînâmeler genellikle aruz vezninin mütekarib bahrinde “feûlün feûlün feûlün feûl” veya “feûlün feûlün feûlün feûlün” kalıbıyla yazılmıştır.” [1] ( BKZHammâr Nedir Meyhaneci Mürşit Ayyaş ve Derviş ilişkis )

Sakinameler şarabı ve şarap meclislerini dünyevi eğlence ve rintçe bir yaklaşımla ele alırlar. Buna rağmen bu işreti tasavvufî olarak işleyenler de vardır. ( BKZ Duhter-i Rez Şiirimizde Üzüm Kızı ve Şarap ) Sâkînâmelerin içeriğine uygun yazılmış ilk Farsça beyitler Genceli Nizami ’ye aittir. Selmân-ı Sâvecî’nin sakiname denilebilecek düzeyde şiirlerinin olduğu; Ümîdî-i Râzî (ö. 925/ 1519) ise ilk müstakil sâkînâmenin sahibi kabul edilmektedir. Türk edebiyatında yazılmış olan ilk sakiname tarzı mesneviyi XV. yüzyılda Çağatay şairi Ali Şir Nevai yazmıştır. Ali Şir Nevai’nin Saki namesi 458 beyitten oluşmuştur. [2]

Türk edebiyatında Anadolu sahası dışında ilk sakiname örneği Harezmi ve Muhabbetname ’sidir. hem Harezmi Muhabbetnamesinde Türkçe hem de Farsça olarak yazılmış şiirler bulunmaktadır. Anadolu sahasında ise Ahmed-i Dâî’nin “ Emîr Süleyman için yazdığı, yedişer beyitlik yedi bentten oluşan terciibendi, içkiyle ilgili kavram ve motifleri bir araya toplaması bakımından bir sâkînâme kabul edilebilir. Fuzûlî, Sakiname ve Beng ü Bade ile birlikte alegorik mesnevilerinden biridir. Yapıtın diğer adı Heft Cam’dır ve toplamda 328 beyitten oluşur. ( bkz Fuzuli Sakiname Hadis'i erbain Hadikat'üs Süeda)

Nevizade Atayi’nin Alemnüma adlı Saki namesi edebiyatımızın en dikkat çekici saki namelerinden birisidir.

Eserde sakiye övgü, sitem, meclis içki, şarap, mızrap, mutrip, kadeh, devrin zarifleri ile sohbet, içki ve meclis adabı, saki ile muhabbet, konuları işlenmiştir. Atai’nin bu eseri tasavvufi konular yazılmış bir saki name değil din dışı konuların işlendiği bir saki namedir. Şairin bu eseri “diğer Saki namelere nazaran yerli ve orijinal bir eserdir.” [3]

Sakiname’nin yazılması Padişah tarafından istenmiş, “Anadolu’dan Hind’e hükmeden tuğrası ile Çin nakkaşlarının yüz bin aferin diyeceği bir suret (resim; mecazen eser)” yazmasını talep etmiştir. Atayi kendisinden nasıl bir eser yazmasının istendiğini bir güzelin tasviri ile [4] ve Sâkinâme’nin sebeb-i telifinde ortaya koyarak anlatmıştır.

Atayi, Hamsesini oluşturan mesnevilerinde ve bu mesnevilerden biir olan Sakinamesinde mahalli unsurları kullanmaya çalışmış Farisilerin mesnevide hala önde olduklarına dair tartışmalardan sonra Mesnevide İranlı şairlerin üstün olduklarına dair kanları ortadan kaldırmak için bu hamseyi yazmaya koyulduğunu ifade etmiştir. [5]

Atâyî, Sakinamesinin sebeb i telif kısmında ve içeriğinde dile gelen bu düşünceler Doç. Dr. Nuran Tezcan’ın adı geçen eserinde şu şekilde ifadesini bulmuştur. “meclistekilerin ağzından söylettiği bu düşünceleri aynı zamanda Osmanlının edebiyat idealinin de geldiği noktadır: Fars edebiyatını aşma. Ancak buradaki aşma, yeni bir boyut kazanmıştır. Bu da Fars ustalarının mesnevilerine ‘Rûmîyâne câme giydirilmesi, değil özgün ve telif bir eser ortaya konmasıdır. Nitekim Atâyî sebeb-itelifinde İstanbul’da Hisar’daki bir meclisi anlatmış, orada bulunanlar içinde dönemin şairlerinden Kafzâde Fâizî’ye yer vererek özgünlüğün gerçekçi bir metin ortaya koymakla bağını kurmuştur.” [6]

Atayi bu eserini 1617 de yazmış, bu mesneviyi önceden yazmaya başlamış olmasına rağmen II. Osman’ın 1621 de sulh ile sonuçlanan Lehistan seferi ile bağlantılıymış gibi bir hale getirerek 1621 de Lehistan’ın barış talep etmesi ve İstanbul’ da kazanılan zaferin şenliklerinin başlaması üzerine, ortaya çıkan bu uygun ortamda kutlama ortamına uygun bir eser olarak padışaha takdim etmiştir.

Sulh ortamı Atâyî’nin savaştan önce yazdığı Sâkînâme’de sözünü ettiği eğelence, hoş sohbet ve dostluk konusu ile de oldukça iyi örtüşmüştür. “Döneminin edebiyat çevresiyle sohbet ettiği içki meclisini anlatan bir sebeb-i telif kurgulamasına olanak vermiş, Savaşın barışa dönüşmesi eğlence ortamı için, eğlenmenin doruk noktası olan içki meclisini anlatmak için en uygun vesile teşkil eder. Bu bakımdan Sâkinâme’yi bir anlamda ‘sulhiyye’ gibi de düşünmüştür. “ [7] diyebiliriz.

Sakiname şairin en sevilen mesnevisidir. Atai, Heft Hân’ın “hâtime” sinde Sâkînâme’sini Şerefnâme’ye karşılık olarak yazdığını belirtmiş, bu eserini Acem şairlerinden daha başarılı bir eser yazmak; mesnevi alanında da Türk şairlerinin Acem şairlerinden daha iyi mesnevi yazabileceklerini kanıtlamak amacı ile yazmıştır.

Nev‘îzâde Atâî’nin Âlemnümâ adıyla da bilinen sakinamesinin birçok nüshası vardır. Bu nüshalar arasında (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3746) kayıtlı olan sâkînâmesi türün en dikkate değer örnekleri arasındadır. Sakinamenin sadece İstanbul’daki kütüphanelerde kırktan fazla müstakil nüshası bulunmuştur. Şairin bu eseri müstakil bir mesnevi şeklinde de olmasına rağmen hamsesinin içinde de yer almaktadır. Atai’nin hamsesinin ise Ankara, İstanbul, İzmir, Konya kütüphanelerinde 51, yurtdışında 14 olmak üzere 65 toplu yazması bulunur. [8] Şairin hamsenin içindeki mesnevilerin tek mesneviden oluşan nüshaları da oldukça fazladır. Şairin mesnevilerinin topluca yer aldığı hamsesinin 60 adet nüshasının adresleri Saadet KARAKÖSE’nin adı geçen eserinin 19. Sayfasında toplu olarak verilmiştir. Şairin Sakinamesinin müstakil nüshaları da olmakla beraber, Sakiname, şairin hamsesi içinde de yer almaktadır.

Nizami’nin Mahzen’ül Esrar adlı mesnevisine nazire olarak yazılmış olan bu eser Sultan II. Osman’a ithaf edilmiş fe‘ûlün / fe‘ûlün / fe‘ûl vezniyle yazılmıştır.

Eser 41 küçük bahse ayrılmış, 1561 beyitten oluşmaktadır. [9] Eser Üzerine birkaç bitirme tezinden başka çalışma yapılmamıştır.

Nevizade Atai - Nev'îzade Atâyi- Hayatı Eserleri

Nev'îzâde Atâyî Divanı ve Hadaik-Ül-Hakayık Şakayık Zeyli

Nev'izade Atayi'nin Hamsesi Ve Hezliyat

SAKİNAME’DEN KESİTLER

Bu meyden ki nûş itse bir reşha câm / İde pîr-i Câm anı ‘ıtr-ı meşâm
Ne meydür bu kim hâke olsa revân / Bula hâkden rind-i Şirâzî cân
Bi-hamdi’llâh efkâr-ı hâtır-ı firûz / Murâd itdügüm gibi itdi bürûz
Ne nakşı ki tab‘ım tahayyül ider / Suhan meclisinde temessül ider
Bu vâdîde bir nice ehl-i hüner / Koşup esb-i tab‘ı gelüp geçdiler
Salup sonra meydâna ben tevsenim / Geçe cümleyi oldı meydân benim
Kaçan esb-i tab‘ ola sarsar-güzâr / Tozdan görmeye dîde-i rüzgâr
Kılup azmâyiş nice pehlivân / Bu menzilde gerçi koydular nişân
Müsâ‘id olup gürûh-ı rüzgâr / Kodum zûr-ı tab‘ımla bir yâdigâr (258a)
Dutup tîr-i tab‘ile meydân yirin / Hedef eyledüm seng-i menzillerin
Dilâ aşrı atma da’vâyı ko / Edeb gözle bîhûde râyı ko
Bir olur mı üstâd ile peyrevi / Meyün bir midür köhne meyle nevi
Tutalım ki nakkâş zînet ider / Yine tarh-ı resm idenündür hüner
Husûsâ olup cây-ı ‘işret-nigûn / Bana gün mi gösterdi gerdûn-ı dûn
Meyün vasfın itmiş hüner ehl-i suhan / Ne gûne dahı vasf idem anı ben
Bu mâtem-serâ hod müsâ’id degil / Meger mersiyye nazm ide ehl-i dil

İLGİLİ SAYFALARIMIZ VE LİNKLERİ