Divan Edebiyatında Sakinameler ve Şairleri

10.12.2014

Divan Edebiyatında Sakinameler

Sakiname kelimesi, Arapça sâki ile (içki sunan) Farsça nâme (yazılı şey, mektup)” kelimelerinden oluşur. Bu içki meclisi, işret, rindanelik, mey meyhane, konularında yazılan mesnevilere Sakiname denmiştir. “İçkili sohbet meclislerini ve bunlarla ilgili unsurları gerçek ve mecazi manasıyla anlatan manzumelere” Sakiname denmiş, bu konu Arap, Fars ve Türk edebiyatlarında sık sık ele alınan bir manzum bir konu olmuştur.

Sakinameler , işret, içki meclislerinin âdâbı, meclisteki içki dağıtanları, meclisteki musiki aletleri, saki, işret için gereken sofra malzemeleri, yemekler ve yapılan sohbetleri anlatan eserlerdir.

Sâkînâmelerde sakiler adap ve meclisin düzeni, yapılan sohbetleri ifade etmek adettir. İçkileri dağıtan sakilerin edebiyattan müzikten, belagatten iyi anlaması gerektiği gazellerden ve saki-namelerden de anlaşılır. Saki ile muhabbet bu eserlerin dikkat çeken özelliklerinden biridir. Sakilerin meclisinde içki sunmak, meclisin âdâbını düzenlemek, içki içenlerle hoş sohbet etmek, onlarla latife yapmak gibi görevlerinin olduğu anlaşılır. [1]

Sakinameler de diğer mesneviler gibi aruzun kısa kalıpları ile yazılan bir mesnevi türüdür. “İran ve Türk edebiyatlarında sâkînâmeler genellikle aruz vezninin mütekarib bahrinde “feûlün feûlün feûlün feûl” veya “feûlün feûlün feûlün feûlün” kalıbıyla yazılmıştır.”Sakinameler şarabı ve şarap meclislerini dünyevi eğlence ve rintçe bir yaklaşımla ele alırlar. Buna rağmen bu işreti tasavvufî olarak işleyenler de vardır. Edebiyatımızda saki-nameleri dini tasavvufi ve mezcazi manada kullanan ve bu konuda yazılan mesneviler de az değildir. Saki-nameleri tasavvufi anlamda işleyen eserlerde “ İçki ve içkiye bağlı haller çevresinde ölümü hatırlama, öğüt, hikmet gibi konuların da işlendiği bu eserlerde rindane bir eda ile varlık meselesi üzerinde durulur.” [2]

Arap ve Fars edebiyatı kökenli olan saki-nameler ilk önce Arap ve Fars edebiyatında işlenmiştir. Saki-nameler müstakil bir mesnevi konusu olabileceği gibi, “mesnevilerin bir bölümü veya divanlar içinde terkibibend, terciibend ve kaside gibi manzumeler şeklinde de bulunabilir.”Kimi araştırmacıların görüşüne göre Sakinameler Arap şiirinde Hamriyyât adı verilen şarap konulu şiirlerden kaynaklanmıştır. Hamriyat konulu şiirler İslamiyet öncesinde oluşmuş, uzun bir müddet bu konularda şiir yazılmamış, ancak Emeviler ve Abbasiler döneminde yeniden canlanmaya başlamıştır. Fakat Arap şiirinde hamriyat adı verilen şiirler müstakil şiirler değildir. Sakiname olarak adlandırılabilecek müstakil şekil ilk kez Fars şiirinde görülmüş, sâkînâmeler hamriyyelerden anlam ve nitelik bakımından ayrı özelliklerde ele alınmıştır.

Ayrı bir özellik göstermesi müstakil bir konu haline gelmesine rağmen Sakinamelerin Arap edebiyatında Şemseddin Muhammed en-Nevâcî’nin (ö. 859/1455) yazmış olduğu Halbatü’l-kümeyt [3]adlı eserden esinlenilerek oluştuğunu kabul etmek gerekecektir. Sâkînâmelerin içeriğine uygun yazılmış ilk Farsça beyitler Genceli Nizami’ye aittir. Selmân-ı Sâvecî’nin sakiname denilebilecek düzeyde şiirlerinin olduğu kabul edilmekte; Ümîdî-i Râzî (ö. 925/ 1519)ise ilk müstakil sâkînâmenin sahibi kabul edilmektedir. Örfî-i Şîrâzî’nin divanında müstakil bir eser sayılan sâkînâme’nin var olduğu iddia edilmektedir. [4] Fars edebiyatında en güzel sâkînâmeyi Pertev-i Şîrâzî (ö. 928/ 1522)nin yazdığı, en hacimli sâkînâme’nin ise Zuhûrî-i Türşîzî’nin (ö. 1025/1616) 4500 beyitlik eseri olduğu ifade edilmektedir. “ İran edebiyatında tesbit edilen 200 civarındaki sâkînâmeden nazım şekli bilinenlerin yüzde doksanı mesnevi tarzında olup mütekarib bahrinde ve “feûlün feûlün feûlün feûl” veznindedir.” [5]

Türk edebiyatında sâkînâme türünün ilk örneği Anadolu sahası dışında Harezmi ‘nin Muhabbetname’sidir. Harezmi Muhabbetname hem Türkçe hem de Farsça olarak yazılmış şiirler bulunmaktadır. Eser on bir küçük name şeklinde düzenlenmiş, mesnevi tarzıyla (mafailün/ mefailün/ feülün) vezninde yazılmıştır. [6]Anadolu sahasında ise Ahmed-i Dâî’nin “ Emîr Süleyman için yazdığı, yedişer beyitlik yedi bentten oluşan terciibendi, içkiyle ilgili kavram ve motifleri bir araya toplaması bakımından bir sâkînâme kabul edilebilir. “ [7]XV. yüzyılda Çağatay şairi Ali Şir Nevai ’nin 458 beyitlik Sâkînâme’si bu türün Türk edebiyatındaki ilk örneklerinden biridir. ( bkz Ali Şir Nevai Hayatı Edebi Kişiliği Eserleri )

Türk edebiyatında 15 yy dan sonra pek çok şair bu mevzuda birçok eser bırakmış, Sakinameler Türk şairlerinin işlediği başlıca mesnevi konularından birisi haline gelmiştir.Fakat bu eserler sonraki dönemlerde oluşan ve Sakinamelerin tüm niteliklerini gösteren ve tam olarak sakiname olsun maksadı ile yazılmış eserler değillerdir. Konusu itibari ile tam bir sakiname veya işretname özelliği gösteren ilk sakinameyi Türk edebiyatında Edirneli Revânî’ni yazmıştır. “Sâkînâme türünün Anadolu’daki yeni bir hüviyete bürünmüş, müstakil bir eser halini almış ilk başarılı örneği Edirneli Revânî’nin (ö. 930/1524) İşretnâme’sidir. Yavuz Sultan Selim’e sunulan 694 beyitlik bu eserde tevhid, münâcât, na‘t, sebeb-i te’lif ve Yavuz Sultan Selim’e dair iki kasideden sonra asıl konuya geçilir. Şarabın bulunuşu, nitelikleri, içki meclislerinin bazı unsurları, yemekler ve bu meclislerdeki sohbet âdâbından bahsedilir. [8]” Revani’nin bu eseri tüm yönleri ile ve yukarıdaki içerik özelliklerinden dolayı tam bir sakiname sayılmaktadır.

Sonraki tarihlerde Hayreti , Sakiname, Fuzuli Beng ü Bade, Fuzuli Sakiname, Heft Cam mesnevisi, Lami Çelebi ’nin sakinamesi, Nevizade Atai Alemnüma ve Sakiname Mesnevisi edebiyatımızın en dikkat çekici sakinameleridir.Bunlardan başka müstakil olarak veya divanlar ile mesneviler içinde işelnmiş olarak yazılmış sakinameler ise şöyle sıralanabilir. “ İşretî Mustafa’nın terciibendi (elli iki beyit), Fevrî’nin divanındaki “Sahbaname’si (elli beş beyit), Taşlıcalı Yahya’nın kırk sekiz beyitlik mesnevisi, Bursalı Cinâni’nin Cilâü’l-kulûb’ü, Rusçuklu Şeyh Mustafa Beyanî’nin Sâkinâme’si, Âlî Mustafa Efendi’nin terkibibendi ve Kalkandelenli Fakîrî’nin tasavvufî mahiyetteki 101 beyitlik Sâkinâme’si (İÜ Ktp., TY, nr. 4097; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 912) “ [9]

İLGİLİ SAYFALARIMIZ VE LİNKLERİ

Nevizade Atai Alemnüma ve Sakiname Mesnevisi
Divan Edebiyatında Sakinameler ve Şairleri
Fuzuli Sakiname Hadis'i erbain Hadikat'üs Süeda
Sakiname Nedir Tüm Özellikleri Sâkînâme Eserleri
Duhter-i Rez Şiirimizde Üzüm Kızı ve Şarap
Fuzuli Beng ü Bade Hakkında ve Özeti
Fuzuli Sakiname Hadis'i erbain Hadikat'üs Süeda
Harezmi Muhabbetname Harezm Sahası
Dürd-i Mey Şarap Tortusu Lây ve Lâyhar
Kevser ve Şarap
Kümeyt Nedir Doru At ve Şarap
Arakı Rakı Aslan Sütü Mazmunu Beyit Örnekleri
Aslan Sütü Nedir Şiirlerde Rakı Arakı
Minâ Nedir Şiirlerde Şarap Şişesi
Hammâr Nedir Meyhaneci Mürşit Ayyaş ve Derviş ilişkisi
Müselles Nedir Haram Olmayan Şarap
Divan Edebiyatında Sakinameler ve Şairleri
Fuzuli Sakiname Hadis'i erbain Hadikat'üs Süeda