Şehname Bölümleri Özeti
Şehname Bölümleri Özeti
ŞEHNAME’NİN BÖLÜMLERİ
Başlangıçtan X. Yüzyıla kadar Iran tarihini bir bütün olarak kapsayan eser dört ana bölüme ayrılır. Şehname’de Firdevsî, İran tarihîni dört büyük döneme ayırmaktadır:
ŞEHNAME’NİN ÖZETİ
Pişdânîler sülâlesinden 10, Kiyânîler sülâlesinden 15, (Eşkânîler sülâlesinden kısa bir süre), Sâsâniler sülâlesinden de 9 hükümdarın devri anlatılmıştır. Pişdânîler ve Kiyânîler yıldızlara ve güneşe taparlardı. M.Ö. 100 yılında Kiyânîler zamanında Zerdüşt (Zoroastre) ismindeki birisi Mecusîliği çıkardı. Bu dinîn mensupları hazret-i Ömer zamanında İslâmiyet’i kabul ettiler. Zerdüşt’e kadar olan hükümdarların tarihî Avesta’dan alınmıştır. Pişdânîlerin tarihî efsaneler şeklinde anlatılmaktadır. Kısmen Hint-İran ortak mitolojisine girmektedir.[2]
Şehname’de, Zerdüştlüğün ortaya çıkışı ve bu dönemin hükümdarı Zerdüşt çok uzun anlatılmaktadır. Kiyânîlerin tarihî ile alâkalı olarak İskender'in İssos Savaşı nda Dârâ -Darius ’u mağlup etmesi ve İskender hakkında bilgiler ( Bkz: İssos Savaşı Nasıl ve Nerede Yapılmıştı) Yunancadan Pehleviceye çevrilen İskender Kıssası’ndan alınmıştır. Yine bu devirde Türk Hükümdarı Alp Er Tunga ile yapılan savaşlar eserde mühim bir yer tutmaktadır.
Birinci ve ikinci bölümler İran tarihinin masal çağıdır. Bu çağda yaşayan bütün kahramanlar doğaüstü güçler kazanmış, olağanüstü başarılar göstermiş yiğitlerdir.
Üçüncü bölüm Iran’ın yarı tarih, yarı masallar çağını konu edinir. Bu bölümde olaylar geniş hayal gücüyle zenginleştirilmiştir. Özellikle İranlılarla Turanlılar arasında yapılan savaşlarla donatılmıştır. Şehname’nin dördüncü bölümü ise İran ‘in bilinen gerçek tarihini konu edinir.
Tarihte bilinen eski İran hükümdarlarından başlayarak Firdevsî ‘inin çağında yaşayan son hükümdara kadar bütün İran tarihi bir bütünlük içinde işlenir. Destanın en büyük ve en başarılı kahramanı Rüstem ‘dir. Eserde Rüstem-i Zal ile Afrasyap- Alp Er Tunga- mücadeleleri en geniş alanı kapsar. Bu bölümlerde Afrasyap-, kardeşi Alp Arız da Agrires adı ile görülmektedir. Afrâsiyâb, Türklerin en eski atası olan Tur veya Türk'ün soyundan gelmektedir. Şehname’de babası nın adı Peşeng veya Feşenç'tir. Togan bu kelimenin Peçenek Türkleri ile ilgili olabileceğini düşünmektedir. Dîvân ü Lûgât-it Türkadlı eserinde madde başlarına verilen örneklerde yer alan dörtlüklerin bir araya getirilmesiyle tam metnini elde edebildiğimiz Alp Er Tunga destanından Kutadgu Bilig ’de de bahsedilmektedir. Bu iki büyük kaynak Alp Er Tungayı Şehname’nin kahramanı Afrasyap ile birleştirmektedirler.
Şehname’de Türk ülkesi genel olarak "Turan" veya "Turan Zemin", nadiren de "Şehr-i Turan" adını taşımaktadır. Asya'dan İran'ın Kuzey-Doğusuna kadar Türklerle meskûn sınırsız alanları ifade eden bu mefhum pekiyi tanımlanmamıştır.[3]
Rüstem ve Afrasyap savaşları şu şekilde özetlenebilir. ( bkzŞehnamede Zaloğlu Rüstem ile Afrasyap Savaşları )
“Turan şehzadesi Efrasyap babasının isteği üzerine İran’a harp açtı. İki ordu Dihistan'da karşılaştılar. Boyu servi, göğsü ve kolları arslan gibi ve fil kadar kuvvetli olan Efrasyap, İranlı’ları yendi. İran padişahı Efrasyap'a esir düştü. İran’ın ilk intikamını o zaman İran’a bağlı olan Kabil Padişahı Zal aldı. Zal başarılı olmasına rağmen İran şahının öldürülmesini engelleyemedi. Efrasyab İran’ı ele geçirmek için yeni bir savaş açtı. İran’ın yetiştirdiği en büyük kahramanlardan Zal oğlu Rüstem Efrasyab'ın üzerine yürüdü.. Efrasyab ile Zal oğlu Rüstem arasında bitmez tükenmez savaşlar yapıldı. İran tahtında bulunan Keykavus, hem oğlu Siyavuş'u hem de Zal oğlu Rüstem'i darılttıSiyavuş ,. Efrasyap'a sığındı. Siyavuş'un Turan'da bulunduğu sırada evlendiği Türk beyi Piran’ın kızından bir oğlu oldu. Siyavuş’oğluna babası Keyhüsrev Kiros 'un adını verdi. Efrasyab uzun yıllar Turan'da hükümdarlık etti. İranlılar Siyavuş'un oğlu Keyhusrev'i kaçırarak İran tahtına oturttular. Keyhusrev Zaloğlu Rüstem'le işbirliği yaptı ve Turan ordularını yendi. Keyhusrev ile Efrasyap defalarca savaştılar. Sonunda ordusuz kalan Efrasyap, Keyhusrev'in adamları tarafından öldürüldü. Şehname ’de Efrasyap adıyla anılan Turan hükümdarı Alp Er Tunga'nın İran hükümdarlarına sık sık yenildiği anlatılmaktadır. Ancak İran Turan savaşlarında İran hükümdarları sürekli değişmiş 140 yıl yaşadığı rivayet edilen Alp Er Tunga ise mücadeleye devam etmiştir.”[4]
Şehname ‘de işlenen konularda iki ana düşünce vardır. Bunlardan birincisi, Iran ‘in bağımsızlığı; ikincisi de, doğruluk ve adalet duygusunun geliştirilmesidir. Iran halkı ülkeyi eline geçiren zalimlerin baskısından kurtulmak için Dahhak ‘in kişiliğinde örnekleşen zulme karşı Gave ‘nin varlığında biçimlenen bağımsızlık, baskıya karşı direnme duygusuyla harekete geçer. Yapılan kanlı çarpışmalar sonunda adalet zulme üstün gelir, Dehhak ortadan kaldırılır. Zalim bir Arap hükümdarı olan Dahhak, hastalanır, vücudunun her tarafından ejderhalar çıkmaya başlar. Hekimler bir çare bulamaz. Bir gün, tabip kıyafetinde gelen Şeytan, onun insan beyni yerse iyileşebileceğini söyler. Bunun üzerine Dahhak, halkından her gün iki kişiyi öldürterek beynini yer. Bu kişiler arasında Kürt kavminden demirci Kava’nin onyedi oğlu da vardır. Halk, Hükümdara karşı ayaklanır. Oğulları Dahhak tarafından öldürülen Demirci Gave da bu isyanın elebaşlarındandır. Dahhak’ın saltanatına son veren halk, bu günü bayram olarak kutlar. Firdevsi destanında, Dahhak’ın hükümdarlığının “bin yıldan bir gün noksan” sürdüğünü kaydeder.
KAYNAKÇA
[1] Erdoğan Kara, Şehnamede Siyasal ve kültürel kavramlarbirikimler.com
[2] https://kitap.ihlas.net.tr/
[3] Tadeusz Kowalski, Şehname’de Türkler, Çev. Harun Güngör, https://tahtakilic. blogcu.com/sehname
[4] Prof. Dr. Umay Günay,Türk Destanları,hurgokbayrak.com
