Taraz Güzeller Yurdu Talas Şehri

Taraz,  tıpkı Hıta, Hoten yurdu gibi eski edebiyatta çekik gözlü güzelleri ile meşhur, Çin sınırına yakın bir şehir olarak düşünülür. [1] Taraz,  Çin sınırına yakın olmakla birlikte Türklerin ana vatanı dâhilindeki coğrafik bölgede, günümüzdeki Kazakistan’ın Jambıl Eyaletinin merkezi Kırgızistan’a yakın ve Talas Nehri (Taraz) üzerinde bir şehirdir. Çin’den gelen İpek yolu üzerinde, Türkistan, Afganistan, Çin,  değerli taşları ile meşhur olan Bedahşan sınırlarında olması nedeni ile önemli bir bölgededir.  ( bkz Bedehşan- Lâl-i Bedahşan )

Türklerin ana yurdunda bulunan bu şehir, Türkler, tarafından Altun Argu uluş (Altun Aryu ulus) adı ile de bilinmektedir. [2] Kaşgarlı Mahmud, "تلس Talas" "Taraz ikidir; birine Uluğ Talas denir; ikincisi İslâm sınırında bulunur, Kiçi Talas denir."[3] Şeklinde anlatarak birisinin büyük diğerinin küçük olmak üzere iki tane Talas şehri olduğundan söz etmektedir. Şehname 'de Firdevsi, Kabil'in padişahı Mihrab'ın güzel kızını betimlerken ''iki kaşı Tiraz yayı gibi'' ibaresini kullanmıştır. [4]

Talas şehri; Dünya tarihinin kaderini değiştiren en önemli savaşlardan biri olan, Araplar ve Türklerin birleşerek Çin ordusunu tamamen imha ettikleri Talas Savaşının yapıldığı coğrafya içindedir. Bu savaş sonrasında Çinliler, bir daha Ortaasya’ya yürümeye cesaret edememiştir.

Eski Edebiyatta Taraz veya Talas Şehri

A.Talat Onay, eski kaynaklara dayanarak Taraz veya diğer adı ile Talas şehrinin Bedahşan eyaletinde olduğunu yazmıştır.[5]  Divan şairlerine göre Taraz, Bedahşan sınırları içindedir ve tıpkı Halluh, Nevşâd  ve Ferhar  şehirlerinde olduğu gibi Güzeller Mabedinin olduğu bir şehirdir.   Burhan-ı  Katı tercümesinde Talas şehri ve Taraz kelimesinin diğer manası şu şekilde aktarılır. “ Taraz, Çin sınırında, Bedahşan’da bir vilayet adıdır.  Güzelleri gayet’ül gaye sahibi hüsn ü melahat olur. Güzelleri ile meşhur bir dilber yatağıdır. Mutlaka akmeşe-i fahire ve emtia –i girân baha ve dibâ nesc olunan kâr-hâne ve tezgâh manasındadır.”[6]  Görüldüğü gibi Taraz kelimesi güzellerin para karşılığı ikram edildiği bir yer anlamına da gelmektedir. Demektir ki bu şehre gelenlere çıplak güzeller ikram edilmektedir.

Elbette ki divan şairlerinin hayallerinde konuklara güzellerin ikram edildigi şehrin Kaşgarlı Mahmud’un sözünü ettiği Küçül Talas veya Kazakistan’daki Büyük Taraz şehirlerinden hangisinin olduğunu bilemiyoruz. Ancak Bedahşan’ın batı kesimin İslam sınırı olduğuna göre divan şairlerinin zihnindeki Taraz şehrinin Küçük Taraz olması ihtimali yüksektir.

Ferhar ve Nevşad şehirlerinde de olduğu gibi tarihi Bedehşan’ın büyük kısmı günümüzde Tacikistan sınırları içindedir. Divan şairlerinin tasavvurundaki Taraz veya Talas şehri esasında tarihi Bedahşan’ın sınırlarına yakın Hoten ahularının olduğu, misk kokularının geldiği, erkek ahuların misk keselerinin yani  nâfelerin toplandığı, elma yanaklı çekik gözlü Türkî Perizatların yaşadığı Hıta veya Hoten yurdu olarak bilinen efsanevi hale gelmiş Doğu Türkistan’ın da dâhil olduğu bölgedeki şehrin olması en ciddi ihtimaldir. ( bkz Misk Müşg Nedir Misk-i Ahu Misk-i Hoten -Hoten Ahusu Şiirlerde Ahu- yu Hoten ve Misk )

Hıta, Hatâ veya Hoten yurdu ile Talas şehri, Divan şairlerinin tahayyüllerinde atalarının anılarındaki Türkistan’a olan özlemlerini de yansıtacak şekilde Halluh Hoten Nevşâd Şehirleri ve Ferhar Güzeller Mabedi  konularında sözü edilen efsanevi hallere bürünmüştür.  Hıta Hoten Hata Yurdundaki ahular, Çiğil ve Yağma Güzelleri ilgili tahayyüller ana yurtlarından uzakta kalan Turk divan sairlerinin hayallerindeki Türkistan özleminin yansıması olmalıdır.

• Bu letafetle ol mehpârenin olsa yeridir.

• Tâb-ı mihriyle derunsuz hâbîbân-ı Taraz  Nazim

• 
  

• Bu güzelliğe sahip  olan bu ay yüzlü güzelin aşk ateşi ile Taraz güzellerinin kıskançlıktan içi yansa yeridir.

• 
  

• Hüsn ü ahlâkına âşüfte dil –i halk-ı cihân

• Şâhid-i tâbına dildâde arusân-ı Taraz   Neşati

KAYNAKÇA

• [1] A.T. Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, 1996, s. 469

• [2] Ancient Türkic dictionary (DTS) s. 40.

• [3] Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 366.

• [4] https://tr.wikipedia.org/wiki/Taraz#cite_note-5

• [5] A.T. Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, 1996, s. 469

• [6] A.T. Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, 1996, s. 469, Burhan-ı  Katı tercümesinden alıntı