Firdevsi’nin Şehnamesi Kaynakları İçeriği Kahramanları Destanları Dönemleri

Firdevsi’nin Şehnamesi , Sümerlere ait Gılgamış, Ruslara ait İgor, Britanyalılara ait Kral Arthur, Finlere ait Kalevala, Hintlere ait Ramayana, Antik Yunanlara ait İliada ve Odysseia destanları ile birlikte

dünya edebiyatının en önemli destanları arasında görülmüştür.

Dihkan sınıfına mensup bir aileden gelen İranlı şair FIRDEVSI’ nin (934-1020?) yazmış olduğu  bu eser faûlün faûlün faûlün faûl vezniyle mesnevi tarzında yaklaşık 60.000 beyitten oluşur. Eser Pişdadilerin ilk hükümdarı olan Keyumers’ten başlayarak Sasanilerin yıkılışına kadarki İran tarihini, ananelerini menkıbe ve destanlarını anlatan bir eserdir. Eser bir iddiaya göre MS. 999 yılında diğer bir görüşe göre ise  1010 [1]yılında tamamlanmış ve GAZNELI SULTAN MAHMUD’a takdim edilmiştir.

Firdevsî, bu eserinin nüvesini teşkil eden Dahhak ve Feridun’un hikayesini Tûs hâkimi Mansûr ‘un yanında yazmaya başlamış[2] yarısına gelince de Gazneli Mahmud'un sarayında tahsisi ettiği bir mekânda tamamlamış ve Sultan Mahmud’a sunmuştur. Rivayetlere göre Şehnameyi yazması karşılığında Sultan Mahmut ona kırk deve altın verecektir. Ama altın yerine ona kırk deve yükü gümüş verilir.  Bunun üzerine Firdevsi, bir hicviye yazarak Tus’a döner. Sultan Mahmut hatasını telafi etmek için Firdevsi’ye teslim ettirmek üzere kırk deve yükü altın yollar. Lakin kervan Tus’a girdiğinde Firdevsi can vermektedir. ( bkz Firdevsî Tusi ve Şehname- )[3]

Eser İran medeniyeti ve tarihinin başlangıcından Sasanilerin yıkılışı ve İranlıların İslâmiyet’i seçmelerine kadar ki tarihi süreci kaplar. Eser, bazılarının tarihi olaylarla da bağı olan İran destanlarının manzum şekilde yazılmasından oluşur. Zerdüştlük kitabı Avesta’daki destansı kahramanlardan başlayarak Sasanilerin sonuna kadar ki tarih sürecinde oluşan destanların ve menkıbelerin kronolojik bir sıra ile dizilmeye çalışılması ile oluşmuştur.

Şehnâme, halk arasına yayılan esatiri bilgilerin manzum olarak kayda geçirilmiş halidir. Eserde tarih, destan ve menkıbeler iç içe geçmiş, destanlar ve menkıbeler tarihte ve gerçekte olmuş gibi anlatılmıştır.  Eserde hayali, olağanüstü kahramanlar, destansı olaylar, olması imkânsız masalsı maceralar ile birlikte tarihte yaşamış ama tamamen menkıbevi hale gelmiş gerçek kişiler ve olaylar bir aradadır. Gerçek kişiler,  olaylar menkıbevi kahramanlara ve masala dönüşürken,  oluşan destanlar da gerçekte olmuş gibi aktarılmıştır. Tarihte var olmuş kimi İran şehinşahları sekiz asır yaşamış gibi gösterilirken, NERIMAN , SAM ( Zal ), RÜSTEMI ZAL  , İSFENDIYAR , SÜHRAB ,Kahraman gibi tamamen uydurma ve olağandışı masalsı kahramanlar da tarihte yaşamış şehinşahların emrinde olan, yardımlaşan veya onlar ile savaşan tipler olarak anlatılmıştır.  Şehname bu hali ile masal, destan, menkıbe, kurmaca olaylar, kişiler ile gerçek kişiler ve tarihi olayların iç içe geçtiği bir eser haline dönüşmüştür.  Eserdeki birçok olayın ve oluşan boşlukların Firdevs’inin hayal gücüyle doldurulduğuna hiç şüphe yoktur.

Firdevsi’nin bu eserini yazarken devrindeki İran tarihlerini anlatan tüm kitapları taradığını tahmin etmek zor değildir. I. Hüsrev (Enûşirvân) devrind (531-579)  Danişver adlı bir Dihkan’ın yazdığı İran'ın resmî tarihi sayılan ve İran esatirlerini toparlamış olan Hudâyinâme , Müeyyed-i Belhî’nin mensur Kitâb-ı Gerşâsp adlı eseri , Sâmânîler devri Horasan Tûs hâkimi Ebû Mansûr Muhammed b. Abdürrezzâk’ın yazdırdığı, Şâhnâme-yi Ebû Manṣûrî (346/957) ve Mes‘ûdî-yi Mervezî’nin eserleri

Firdevsi’nin başlıca kaynakları arasındadır. [4] [5]Özellikle Samaniler zamanında yazılmış olan Güstasb ve ercasb’ın salatanat yıllarını anlatan Dakikî'nin 1000 beyti aşan İran destanından[6], Ebu Müeyyed Belhî'nin mensur ve Mervezî'nin manzum şehnâmelerinden istifade ettiği ortadadır. [7]

Firdevsî'nin belli başlı kaynakları arasında Sa'libî'nin Arapça yazılan Gurerii Ahbâr ve Miilûku Ftirs'ü ile Birunî'nin Âsâru'l-Bakiyye adlı eserleri de vardır. [8]

Firdevsi, bu eserini yazarken Sultan Mahmud’un sarayındaki şair, yazar ve meddahlardan da faydalanmıştı. Sultan Mahmud,  efsane, menkıbe, destan ve İranlı şehinşahların garip ve ibretlik hikâyelerini,  onlara atfedilen hayali maceralarını dinlemekten zevk alıyordu. Bu nedenle sarayına böyle şeyler anlatan - hatta uyduran - pek çok tarihçi, şair hikâyeci ve meddah doluşmuştu. Bunlardan biri de Merv’den gelen ve Rüstem’-i Zal’ın soyundan olduğunu iddia eden Serviâzad adlı biriydi. Serviâzad, Neriman, Zal ve Rüstem’-i Zal’ın soyundan geldiğini ilan edip bu efsanevi kişilerin hikâyesini Sultan Mahmud’a anlatmıştı. [9]Firdevsi, şüphesiz ki Sultan Mahmud’a anlatılan ve takdim edilen bu külliyattan da oldukça faydalanmıştı.

Şehname ve İçindekiler

Şehnâme  Keyûmers'ten başlayarak Sasanî hükümdarı III. Yezdcird'e ve Hz Ömer’in ordularının İran’u ele geçirip Sasanileri ortadan kaldırdığı 7. Asra kadar elli hükümdarın hayat ve savaşlarını kronolojik bir sıra ile anlatır. Şehname bu süreci İran’da hüküm süren dört ayrı hükümdar sülalesinin dört ayrı devresi olarak ele alır.

Pişdadîler:

İlk bölüm Pişdadiler ve kurucusu olan Keyûmers ile başlar.  Bu bölümde Cemşîd, Rüstem gibi efsanevî hükümdarların saray hayatları ve savaşları anlatılır. Hōşeng, Tahmûrâs, Cem Cemşit-i Hurşit , Feridun, Sâm;  Zümrüd-ü Anka- Simurg ,  Demirci Gave Destanı,  Dahhak ve Efsanesi , vb anlatılır.  Feridûn çocuklarına ülkeyi paylaştırır ve îrân ile Turan (Orta Asya Türkleri) arasındaki ezelî savaş başlar. Rüstem - i Zal ve Afrasyap ve Savaşları,  Bijen  , Keykâvûs , Behram -ı Gur , Menûçehr, Bijen’in ve Şahgerd'in Kuyusu vb anlatılır. (  bkz ŞEHNAMEDE ZALOĞLU RÜSTEM ILE AFRASYAP SAVAŞLARI )

Keyânîler: Keykâvus, Keykûbad, Keyhüsrev BEHMEN ERDŞIR , VEHMEN, DIRAZDEST gibi hü­kümdarlar anlatılır.  ( bkz KEYHÜSREV KIROS VE SIYAVUŞ’UN OĞLU )  Paganizm'e üstün gelen Zerdüşt dini ortaya çıkar Ahamenîşlerden birkaç kişinin anlatılması ve İskender'in İran'ı istilâsı ile biter. , Keykavus’un hilesi, Zerdüştlük, ateşe tapmak, Zühre yıldızı , Skendiz, Güneş ve diğer yıldızlarla, Zerdüştlükle ilgili pek çok esatir, inanç ve ritüellere de rastlanılır.

Eşkanîler: ( Arşak Hanedanı II. Pers Devleti ) İskender'in efsanevî hayatı ve Dârâ (Darius) ile aralarındaki mücadele sonrasında ortaya çıkan Helenistik dönemdeki İran hükümdarlık sülaleleridir.  İskender'in ölümünden sonra  İran Selevkoslara bağlı satraplık olarak idare edilmişti.  Ancak MÖ. 247 yılında Mazenderan kökenli Parni kabilesi. I. Arşak,  Helenistik Selvekoslara  ve onlarta bağlı  olan Part Satraplığına karşı ayaklanıp yörenin idaresini ele geçirdi.  Part imparatorluğu  Ms.  224’te Sasani kralı I. Erdeşir tarafında yıkılana kadar  Arşak ünvanlı sülale tarafından yönetildi.

Sasanîler: I. Ardeşir, I. Şapur, I. Hürmüz, V. Behram, I. Hüsrev, III. Yezdigirt gibi  Sasanî hükümdarları, İslam istilası ve Sasanilerin yok oluşu ile biter. ( bkz I. HÜSREV NUŞIREVAN NÛŞIREVÂN-I ADIL ANÛŞIRVÂN KIMDIR, II. HÜSREV KIMDIR EDEBIYATTA HÜSREV-I PERVIZ)

KAYNAKÇA 

[1] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=50384

[2] Firdevsi ,Şehname I, Çeviri Necati Lıgal, MEB, 1967. C.I, s. 16- 18

[3] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=50384

[4] Necati Lugal, Şehname I,  MEB, Ank. 1967, C. I,  s. 4 te Kenan Akyüz ‘e ait önsöz

[5] MEHMET KANAR, https://islamansiklopedisi.org.tr/sahname

[6] Necati Lugal, Şehname I,  MEB, Ank. 1967, C. I,  s. 4 te Kenan Akyüz ‘e ait önsöz

[7] İskender Pala , Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü , s.436-438

[8] İskender Pala , Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü , s.436-438

[9] Necati Lugal, Şehname I,  MEB, Ank. 1967, C. I,  s. 6