Nazım Şekli Geçmişten Günümüze Türk Şiirindeki Nazım Şekilleri
Nazım Şekli Geçmişten Günümüze Türk Şiirindeki Nazım Şekilleri
Osmanlıca yazılışı: nazm : نظم
Nazm, eski dilde şiirin – manzume- diğer adıdır. Nazm “ نظم kelimesi Arapça kökenlidir ve dilimize de bu dilden girmiştir. Eski dilde sözlük anlamları ile ” Dizili olan şey. Sıra, tertib, düzen, vezin, kelimeleri inci gibi yan yana dizmek. Dizme, düzenleme, tertip etme, şiir, nazım.[1] Vezinli ve kafiyeli söz söyleme. Manzume, ölçü ve kafiyeli yazı manalarına gelmektedir.
Manzum ise nazm kökünden gelir. Manzum : منظوم nazmolunmuş, tanzîm edilmiş, dizilmiş, düzenlenmiş, sıralanmış anlamlarındadır. (bkz Nâzım Nedir Şair Vezinli Söz Söyleyen)
Nazım ve manzum eski edebiyatta ölçülü, kafiyeli, tertipli düzenli söz; yani şiir manasına gelir. Şu halde “Nazım Şekli “veya “Nazım Biçimi” tabiri ise şiirlerin biçimsel özelliklerini ifade eder.
İSLAMİYET ÖNCESİ NAZIM ŞEKİLLERİ
Koşuk: İslamiyet öncesinde tabiat sevgisi, doğa tasvirleri, kahramanlık, savaş, yiğitlik ve aşk konularında söylenmiş nazım türüdür. Koşuklar “koşma“ nazım türünün İslamiyet öncesi Türk edebiyatındaki ilk hali olmaktadır. Dörtlük nazım birimi ile söylenen koşuklar, mısra, başı ve mısra sonu kafiyelerine sahip, genellikle 7 ve 8 hecelik, aliterasyonlu şiirlerdi. Günümüzdeki koşma, koşma, türleri, mani ve türkülerin atası olan koşukların ilk yazılı örnekleri Divan-ı Lüğat üt Türki’de bulunmaktadır.
Sagu: Sagular İslamiyet öncesi döneminde günümüzdeki ağıtları atası olmaktadır. Dörtlük sistemine sahip, mısra başı ve mısra sonu kafiyeleri de olan sagular ölenlerin ardına söylenmiş olan manzumelerdir. Ölçülü ve koşuk düzenine sahip olan sağular, ölenlerin hayta iken kahramanlıklarını, savaşlarını hayatlarını, ölümünden sonra yakınları tarafından dile getirilen üzüntüleri ifade eden şiirlerdi. Bilinen ilk sagu örneği manzum destan şeklinde söylenmiş Alp Er Tunga Sagusudur.
HALK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
1. Anonim Halk Edebiyatı
Mani: 7’li hece tek dörtlük, aaba, kafiyeli ,ilk iki dizesi döşeme şeklinde asıl anlamın son iki dörtlükte olduğu genel konulu manzumelerdir. ( geniş bilgi için bkz Mani Mahnı Törtlük Nedir Manilerde Yapı Konu Tür Örnekleri:)
Ninni: 7’li 8 ‘li, 9’lu hece ölçüsü ile yazılan bebek avutma konulu tek dörtlük veya bentten oluşan manzumeler. ( bkz Ninni Nedir Yapısı Konuları Örnekleri )
Ağıt: Ölenin ardına söylenen, ölüm. abab – cccb – dddb – eeeb kafiye örgülü konulu halk şiiri türüdür. ( geniş bilgi bkz: Ağıtların Yapıları Türleri ve Konuları ve Konularına Göre Ağıt Örnekleri )
Türkü: Aşk, tabiat, , gurbet, yayla, ayrılık, hasret, sıla özlemi konulu aaa bb, ccc bb kafiyeli veya dörtlük sitemi ile söylenen 8, 10 veya 11’li hece ölçülerine sahip şiir biçimi.
Anonim halk şiirinde Bilmece, Tekerleme, Düzgü gibi şiirsel özellikler gösteren söyleyişler de bulunur.
1. Aşık Edebiyatı Nazım Şekilleri
Koşma: Üç veya beş dörtlükten oluşan duraklı, 11 li hece ölçülü abab – cccb – dddb kafiye şemalarına sahip, aşk, tabiat, ayrılık, sıla özlemi, hasret, gibi konuları işleyen nazım şeklidir. Koşmalar işledikleri konulara göre çeşitli türlere ayrılırlar: Güzelleme – Koçaklama – Taşlama, varsağı, ( bkzHALK EDEBİYATINDA NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ )
Semai: 8 li hece ölçüsü kullanılır. 3 veya 5-6 dörtlükten oluşur. Güzellik, aşk, tabiat konuları işlenir.
Manzum Destan: Şekil itibari ile dörtlükler halinde söylenen,7, 8, 11 heceli, deprem, facia, savaş, kahramanlık, kavga, isyan, yangın vb konulu uzun manzumelerdir.
Manzum destanların sosyal hiciv, dalkavukluk, yoksulluk, alay, ve gülünç olayları konu edinen türleri de vardır.
Aşık şiirimizde Lebdeğmez, taşlama, atışma, meydanlaşma, hoşlama, yedekli, satranç ( vezn-i aher) muamma, divani, tecnis, gibi özel nitelikleri olan veya aruz ölçüsü ile yazılan türleri de bulunur.
1. Tekke ve Tasavvuf Edebiyatı nazım şekilleri
İlahi: Allah sevgisi ve dinî konuların işlendiği 7, 8, 11, 14 ve 16 hece ölçüleri ile yazılan tarikatlara göre ayin (Bektaşî), tapuğ (Gülşenî), durak (Halvetî), cumhur (Mevlevî, Bektaşî) gibi adlar alan, 7–8 heceliler dörtlük; 11, 14, 16heceliler beyit esasıyla yazılan; 3 ile 7 dörtlükten meydana gelen şiirlerdir.
Nefes: Bektaşi tarikatlarına özgü, vahdet-i vücud, na’t ve Hz. Ali methiyeleri konulu, hece veya aruz ölçüsü ile yazılmış 3–7 dörtlükten oluşan saz eşliğinde ve makamla okunan tasavvufi şiirlerdir.
Deme: Alevi ve Kızılbaş şairlerin kendi düşüncelerini dile getirdikleri bestelenen bir nazım biçimidir. 8 li hece ölçüsü kullanılır. 3 veya 5 dörtlükten oluşur.
Devriye: Vezin, şekil ve kafiye bakımından ilahiye benzeyen Allah’ tan gelip yine Allah’ a gideceği -vahdet-i mutlak, devir nazariyesi- konularının işlendiği en az sekiz dörtlükten oluşan genellikle 11 heceli uzun manzumelerdir.
Düvaz / Düvazdeh / Düvazimam: On iki İmam konulu Alevî-Bektaşî şairleri şiiridir.
Nutuk: Tarikata yeni giren taliplere- öğrencilere yani derviş adaylarına - tarikat adabını öğretmek ve onlara yoıl göstermek söylenen koşma tipinde oluşmuş, 5- 6- 7 dörtlükten oluşan şiirlerdir.
Şathiye: Nefesin bir türü olan bu manzumelerin temel özelliği Tanrı ile konuşur ve şakalaşır gibi yazılmasıdır. Bazı meczup şairlerin Allah ile senli-benli konuşması gibi bir mantıkla yazılmıştır. Vahdet-i vücûd görüşlü bu şiirler 8 ve 11 heceli olabilir.
Hikmet: İnsanları yanlış tutum ve davranışlardan kurtarmak maksatlı hoş olmayan davranış
ve durumları işaret eden, ideal müminin vasıflarını dile getiren aruz veya hece ile söylenmiş şiirlerdir.
Kalenderi: aruzun mef'ûlü mefâ'îlü mefâ'îlü feûlün kalıbıyla gazel, murabba, muhammes, müseddes biçimleriyle söylenen, özel bir ezgi ile okunan; düz kalenderî, Acem kalenderisi, Emrah kalenderisi gibi çeşitleri olan tasavvufi şiir nazım biçimidir. Divani ve semaî ile aynı kafiye şemasına sahip olan
Kalenderi nazım biçimi 3+4+3+4 veya 7+7 şeklinde ondört hece ölçüsüne benzer bir özellik de taşır.
Na’t: Hz. Muhammed’i methetmek için yazılan şiirlerdir. 8 veya 11 heceli olabilir.
Medetname İstimdatname: Alevî-Bektaşî şairlerin Ehl-i Beyt ve On iki İmam’dan yardım talep eden şiirleridir.
Ayetleme: Ayetlerin konu edildiği ve işlendiği şiirlerdir.
DİVAN EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
Gazel: 5 ila 15 beyit arasında yazılmış olan aşk şarap eğlence konulu, aşıkane ve rindane aşk konularını içeren , aa, ba, ca, da, şeklinde kafiyeli Arap şiirinden Türk şiirine geçmiş olan şiir şeklidir. ( geniş bilgi bkz: Gazel Nedir Gazel Türleri Gazellin Özellikleri Örnekler)
Kaside : En az 30 en fazla 99 beyitten oluşan, övgü, yergi, hiciv konulu , beyit sistemi ile yazılan gazel kafiye örgüsüne sahip ( aa, ba, ca, da…. ) şiirlerdir.
Arap edebiyatından Türk şiirine geçmiş, gazelden sonra en sık kullanılan divan şiiri türü olmuştur. Nesip- teşbib- girizgah, mehdiye, fahriye, dua gibi bölümleri olan; konularına göre mehdiye veya hicviye türünde yazılan, Nesip bölümlerindeki veya mehdiye bölümlerindeki konuşlara göre adlar alabilen, Allah, Muhmmmed, dört halifeye olan sevgiyi dile getirmek maksatlı olarak da yazılan şiirlerdir. ( geniş bilgi bkz: Kaside Nedir ve Kasidenin Bölümleri )
Murabba: Gazelin konularına ve yapılsal özelliklerine sahip gazellerin beyitlerine beyit ilavesi ile yapılarak nazım birimleri dörtlüğe çıkartılan şiirler olmaktadır. Kafiye örgüleri aaaa, bbba, ccca … şeklindedir. ( Geniş bilgi bkz: Murabba Nedir Mütekerrir ve Müzdeviç Murabba)
Muhammes: Gazellerin beyitlerine üçer mısra ulanarak nazım birimleri beşer dizeye çıkarılan gazel konulu şiirlerdir. Kafiye şemaları aaaaa, bbbba, cccca….
Gazellerin beyitlerine dört, beş, altı, yedi, sekiz dize ilavesi ile arttırılan şekilleri de bulunur. Müseddes, Muaşşer, Müsemma vb.
Rubai : Biçimsel olarak halk şiirindeki Mani divan şiirindeki Tuyug’un Fars şiirindeki karşılığı veya benzeridir. Tek dörtlükten oluşup aaba, şeklinde kafiyelidir. Âşıkane veya rindane anlayış ile dini, felsefi, tasavvufi, sosyal konulu içeriklerde yazılmışlardır. ( Geniş bilgi. Bkz : Rubai'nin Konusu, Özellikleri ve Rubai Örnekleri )
Müstezat:
Gazel gibi konularda yazılmış aruzun birisi uzun diğeri kısa kalıpları ile yazılmış şiirlerdir. ( bkz Müstezat Nedir Müstezad Düzeni ve Nazım Şekli)
Tuyug: İran şiirindeki Rubai’nin halk şiirindeki manilerin divan şiirindeki karşılığıdır. Tuyug nazım biçimİ Divan şiirinde Türk edebiyatı kökenli bir nazım şeklidir. Kafiye şeması rubai ve maniye benzer. Konuları da rubai ile ilişkili konular olmaktadır. ( bkz Tuyug Nedir Anlamı Konusu Özelikleri ve Tuyug Örnekleri )
Mesnevi:
Aruzun kısa kalıpları ile yazılmış, manzum hikâye veya roman şeklinde konular ve nitelikler içeren divan edebiyatını en uzun şiir şeklidir. Mesnevi nazım şekli ile dünyevi aşk ve macera konulu veya dini tasavvufi, hikemi, öyküler, romanlar yazılmıştır.
Konusu itibari ile divan şirinin en uzun nazım türüdür. Aa, bb, cc, dd, kafiye örgüsüne sahiptir. ( bkz Mesnevi Nazım Türü Bütün Özellikleri ve Örnekle )
Şarkı: Divan edebiyatında Türklere has nazım biçimlerinden biridir. Konu olarak koşmaların ve gazellerin konularını içerir. Dörtlükler halinde yazılmış aruz ölçülü şiirlerdir.
Divan şiirinde bunların dışında Terkib-i bend, Terci bend, tarih, kıta gibi farklı şiir biçimleri de bulunur.
BATILI DÖNEM TÜRK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
Sone: Servet-i Fünun döneminde Fransız edebiyatından şiirimize giren 14 mısralık ve ilk ikisi dörtlük, son ikisi 3 lük nazım birimlerinden oluşan toplamda 14 mısralık abab – abba – ccd – ede kafiye örgüsüne sahip genel konuşlu şiirlerdir.
Balad: Üç uzun bir kısa bendden meydana gelen, uzun bentlerinin mısra sayısı 6- ila 10 dize arasında değişen ama her bendi eşit sayıda mısralardan oluşan, kısa bendleri ise 4 ila 5 dize arasında olan bir nazım şeklidir. Sekiz heceli bir baladın dize sayısı 8+8+8+4=28’dir.[2]
Türk edebiyatında Balad örnekleri II. Meşrutiyet döneminden sonra görülmeye başlanmıştır. Yahya Kemal'in Nazar ve Mehlika sultan, Atilla İlhan'ın "İhtiyarlar Baladı" Türk edebiyatındaki balad örnekleridir. ( bkzBalad Nazım Türü Balad Nedir ve Örnekleri )
Terza–Rima: İtalyan Edebiyatı'na özgü, üçer mısralık bendlerden oluşan ve en sonunda tek bir mısra bulunan aba, bcb, cdc, d biçiminde kafiye örgüsüne sahip batı edebiyatına mahsusu bir nazım şeklidir.
Triyole : Önce iki mısra daha sonra ise dörder mısralık iki bölümden meydana gelen, birinci kısmın ilk mısrası birinci dörtlüğün sonunda, ikinci mısrasısı ise ikinci dörtlüğün sonunda tekrarlanan “ab, aaaa, bbbb” biçiminde kafiye şemasına sahip batı edebiyatına mahsusu bir şiir türüdür.
Serbest Müstezat: Bu nazım biçiminde düşünceler, dizeden dizeye atlayarak devam eder. Nazım, giderek nesre yaklaşmış olur.
Serbest Şiir: İlk örneklerini Nazım Hikmet, Ercüment Behzat Lav, Orhan Veli, Melih Cebvdet ve Oktay Rıfat’ın verdiği ölçüsüzü, kaifyesiz, nazım birimsiz, duraksız, hemen her konuyu işleyen, kuralsız şiir. Bu şiir tarzı Orhan Veli ve arkadaşları tarafından Garip şiiri olarak lanse edilmiş, Kuralsız Şiir, I. Yeni olarak da adlandırılmıştır.
KAYNAKÇA
[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nazm-manzum-nazm-nedir/122768
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/balad-nazim-turu-balad-nedir-ve-ornekleri/85105
