UYGUR ALFABESİ ( Eski )

15.03.2014

UYGUR ALFABESİ HAKKINDA

Uygurlar Çin, Hint ve İran kültürlerinin etkisinde kalmış, Mani ve Buda dinlerini benimsemiş bu farklı kültürlerden faydalanarak renkli kültür meydana getirmişlerdir. Uygurlar kâğıt ve matbaayı bularak bunları kullanan ilk Türk kavmidir.

Eski Uygur alfabesinin bir Soğd alfabesinden geliştirilmiş olduğu görüşü yaygındır.[1] Uygur alfabesi daha sonradan oluşan Moğolca ve Mançu alfabelerine de örnek olmuştur.

Uygur Alfabesi, Karahoca Hanlığından sonra da kullanılmış, Türkistan ve Kırım'daki Türk devletleri Uygur alfabesi kullanılmaya devam etmiştir. Timur İmparatorluğu ve kollarında bu alfabe kullanılırken Ebu Said Mirza’nın 1468’de Uzun Hasan’a gönderdiği mektup Uygur alfabesiyle yazılmıştır. Uygurcanın Fatih zamanına kadar kullanıldığı bilinmektedir. Fatih’in Uygur harfleri ile yazılmış bir mührü vardır ve Fatih’in Otlukbeli Savaşı’ndan sonra Özbek Hanı’na gönderdiği “ Zafername” Uygur alfabesiyle yazılmıştır.[2]

Uygurlar, eserlerinin çok azını Soğd alfabesiyle, diğerlerini Soğd alfabesinden ıslah edilmiş haliyle oluşturmuşlardır. Soğd alfabesini ilk defa Karabalgasun abidesinde kullanmışlardır. [3]

Soğd alfabesini Türkçeye göre ıslah eden Uygurlar 18 harfli Uygur yazısını meydana getirmişlerdir. Bu yazı sağdan sola veya yukarıdan aşağıya doğru yazılır. Moğollar ise alfabelerini Uygur yazısından düzenlemişlerdir.[4]

Müller, Uygur Alfabesini Moğol Alfabesi ve Budist dillerine ait alfabelerin yardımlıya çözmüş ve 1898 1914 yılları arasında Koco’da çıkan bu metinlerin Uygur Türklerine ait olduğunu tespit etmiştir. Müller, çözdüğü Uygur Metinlerini UIGURICA adlı eserinde yayımlamış, onun izinden giden Gabaın de bu çalışmalara devam etmiştir. 1931. W. Bang ve Gabaın bu çalışmaları ilerletmişler Turkısche Turfan Texte adlı eserde bunları toplamışlardır. ( BKZ Uygur Manici Budacı Şairleri ve Eserleri )

Uygurlar önce Mani alfabesini kullanmışlar bu alfabeyi de Türkçenin ses özelliğini karşılayan bir alfabeye çevirmişlerdir. Uygurlar kendi yazılarını kullandıkları gibi olsa Köktürk, Brahmi, Tibet, Soğdak ve Mani yazıları da kullanılmıştır. Mani kelimesi eski Türkçe’de "Mengü" ve Çağatay Türkçesinde ise"Tanrı" demektir.

Mani dininde tanrısal aydınlık ile karanlık iki rakiptir. Bu ikisinin birbirleri ile mücadelesi yüzünden aydınlığın bir kısmı karanlığın içinde (dünyanın içinde) tutsak kalmıştır. Aydınlık iyiliği, karanlık ise kötülüğü diğer manasıyla şeytanı temsil eder. Herhangi bir canlıya zarar vermek hatta bir meyveyi dalından koparmak bile tanrısal maddeye yani aydınlığa – iyiliğe- zarar verir ve aydınlığın tutsaklığını daha da uzatır. “Işığın (aydınlığın) tutsaklığına ancak "seçilmişler" in yardımı ile son verilebilir. Seçilmişler hiçbir canlıyı incitmezler ve asla cinsel ilişkide bulunmazlar. Bu yüzden kendi başlarına geçimlerini sağlayamazlar ve "dinleyenler" onların ihtiyaçlarını temin ederler. Seçilmişlerin sindiriminde ışık ile karanlığın birbirinden ayrıldığına, dua ve şarkı yardımı ile bu elde edilen ışığın tekrar tanrıya geri döndüğüne inanılır. Ancak dinleyenler de günahlarını temizlemek için birçok reenkarnasyonlardan geçmeleri gerekir. “

Mani dinine göre tanrısal madde veya tanrısal tohum gibi düşünülen can birçok evreden geçer ve pek çok kez dünyaya gidip gelebilir. Beden geçici ama tanrısal öz veya can, birçok kez hayvan, insan, bitki olarak reenkarnasyonlara girip çıkabilmektedir. ( BKZ Mâni: Ressam Nakkaş ve Mâniheizmin Kurucusu)

İnanca göre dünyanın sonunda ışık ile karanlık ebediyen ayrılacaklardır.

Manicilik aslında Zerdüşt Düalizmi, Babilonya folkloru, Buddhist ahlak ilkeleri ve Hıristiyan unsurların bir karışımından oluşur.[5] ( BKZ Uygur Manici Budacı Nesir Eserleri )

ESKİ UYGUR ALFABESİ

Uygur yazısı Sogdların işlek el yazısından geliştirdikleri ( kurziv) bu yazıya yeni harfler ekleyerek veya harf birleştirmeleri yaparak Türkçe için uyarladıkları bir yazı sistemidir. Bu yazının Türkler tarafından ne kadar benimsendiği Kaşgarlı Mahmut’un Bağdat’ta Abbasi Halifesine sunduğu Divan-ı Lügat üt Türkî’yi “Türk Alfabesidir” diye sunmasından anlaşılır.

Uygur Alfabesi aslında 14 sesten ibarettir. Bazı sesler o kadar çok harfi ifade etmektedir ki bunlara müstakil harf bile denemez.

Gabain, Uygurcayı N ağzı ve Y ağzı olarak iki ana gruba ayırmıştır.

Köktürkçedeki ny sesini n' ye çeviren metinler n ağzını, y'e çeviren metinler y ağzını oluştururlar. Mani metinleriyle Köktürk harfli yazmalar çoğunlukla n ağzını, Burkan metinleri ise y ağzını temsil ederler. Ancak aynı metinde bazen hem n'li hem y'li örnekler birlikte bulunabilmektedir. Örneğin "Edgü Ögli Tigin ile Ayıg Ögli Tigin" hikâyesinin Tun-huang yazmasında küçültme ekinin hem +kıya, hem +kına biçimi mevcuttur.[6]

Gabain Göktürkçedeki “ n” nazal nesini y sesine dönüştüren metinlere y ağzı demektedir. Bu ses Osmanlıcada nazal ne si denilen ağzın, burnun, genzin kelimelerinin en son seslerinde gördüğümüz N SESİDİR. Uygurlar bu sesi “ y “ ye dönüştürerek yazmışlar o yüzden de bu tür metinlere Y ağzı denilmiştir.

Budist ve Mani metinlerinin büyük bir kısmı “ y “ ağzı ile yazılmıştır.[7]

ÖRNEK METİN

üçünç ülüş bir [p]tr

nama but : nama darm : namo [sang]

altun önglüg y(a)ruk yaltrık

-lığ kopda kôtrülmiş nom iligi

atl(ı)ğ nom bitigde kılınç

adartmakın ôçürmek atl(ı)ğ

bişinç bölük üçü[nç tegz]

-inç :

amtı bo [nom başlağ[ın]

kutluğ [ki[dara]kut [tağ-ta]

ukmış k(e)r[gek : anta ö[trü] uluğ

İLGİLİ SAYFALARIMIZ VE LİNKLERİ

KAYNAKÇA

[1] Prof.Dr. Aysu ATA, T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2433AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1413

[2] Prof.Dr. Aysu ATA, T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2433AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1413

[3] isa SARI UYGUR TÜRKÇESİ DERS NOTLARI,https://www.isa-sari.com/ders-notlari/UT.pdf

[4] İsa SARI UYGUR TÜRKÇESİ DERS NOTLARI,https://www.isa-sari.com/ders-notlari/UT.pdf

[5] https://tr.wikipedia.org/wiki/Mani_dini

[6] https://tr.wikipedia.org/wiki/Mani_dini

[7] Prof.Dr. Aysu ATA, T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2433AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1413

Şahamettin Kuzucular

Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın

UYGUR ALFABESİ ( Eski )

Yorumlar