Manici Budacı Uygur Nesir Eserleri

25.05.2011

Uygur Duvar Fresklerinde - Zühre, Nahid

LATİNCEYE ÇEVİRİLMİŞ UYGUR METİNLERİ

Uygur Metinleri hakkında genel bilgiler

Göktürk devleti yıkıldıktan sonra tarih sahnesinde Uygurları görürüz. Yeni bir din arayışıyla Budizm’i benimseyen Uygur Türkleri, Uygur Yazısı ve Mani, Brahmi yazılarıyla taş ve kâğıt üzerine yazılmış çeşitli metinlerle kütük basması eserler bırakmışlardır. Doğu Türkistan’daki kazılarda ortaya çıkarılan yüzlerce sandık eserin çoğu, dinî nitelikli olmakla beraber aralarında tıp, falcılık, astronomi ve Uygur şairleri ve şiirleri ile ilgili olanlar da vardır. En önemlileri şunlardır:

BURKANCI ve MANİCİ UYGUR EDEBİYATI NESİRLERİ

VİNAYLAR:

Vinayalar, Burkancı “rahip ve rahibelerin hayatını, günlük yaşamlarını düzenleyen kuralları içine alır.” Bu eserlerin sayıları çok değildir. Karmavâcana adlı vinaya, manastır kıyafetinin kullanılışına dair bir metindir. Pravâranâ ise bir Burkan rahibinin yağmurlu bir mevsimde çekildiği inzivayı anlatır. Vinayavibhańga adlı metin manastır kurallarıyla ilgilidir.

SUDURLAR

Bu kitaplarda, gerek tarihi Burkan’ın ve gerekse bütün Burkanların verdikleri veya vermiş olduklarına inanılan vaazlar bir araya toplanmıştır. Sudurlarda önce vaazın verildiği yer tasvir edilir. Sonra müritlerden biri bir soru sorar ve Burkan da sorulan bu soruya dayanarak vaazını verir. Vaaz bittikten sonra dinleyicilerden iki kişi konuyu kendi aralarında tartışırlar. Eğer sonuç alınamazsa soru tekrar Burkana sorulur. Bu böyle sürüp gider.

Altun Yaruk

(Altın Işık): Sıngku Seli Tutung tarafından Çince'den Uygurca'ya çevrilen en hacimli sudurdur. Burkancılığın temellerini, felsefesini ve Buda’nın menkıbelerini içerir.

Altun Yaruk "Altın Işık" manasına gelir. Beş Balık şehrinden Sıngku Seli Tutung tarafından Çince'den Uygurca'ya çevrilmiş olan eser tercümeden ziyade bir adaptasyon eserdir. Sıngku Seli Tutung, Uygurlar döneminin en önemli isimlerinden biridir.

Uygurca’ya çevrilmiş en hacimli sudur olan Altun Yaruk Şıngku Seli Tutuŋg tarafından Çince’den Uygurca’ya çevrilirken “tercümeden ziyâde müstakil bir adaptasyon”haline getirilmiş, Şıngku Seli Tutuŋ birçok eklemelerle bu eseri genişletmiştir.

10.yüzyılın ilk yarısında yazıldığı tahmin edilen Altun Yaruk, 17 Yüzyılda bilinir hale gelmiş, birkaç nüshası bulunan ve oldukça hacimli bir eserdir. Altun Yaruk, Budizm'in esaslarını, felsefesini ve Buda'nın menkıbelerini anlatan bir eserdir. Budizm'e ait esaslar eserde geniş anlatımlarla ve oldukça akıcı bir üslupla anlatılır.

b) Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlâh),

“Asil Dinin Nilüfer Çiçeği” Adlı sudurun bir bölümüdür. Eserin konusu, Kuanşi İm adlı bir Bodisatva’nın (Burkan adayının) canlı varlıkların sıkışık anlarında Hızır gibi yetişerek onlara yardım etmesi ve Nirvana yolunu göstermesidir. Çince’den çevrilen eserin nerede ve kim tarafından tercüme edildiği bilinmemektedir. Tercüme ve istinsah tarihleri 13.Yüzyıldan önce olmalıdır. Eseri günümüz Türkçesine Şinasi Tekin tercüme etmiştir.

c) İnsadi Sudur :

Çince’den çevrildiği tahmin edilen ve Semih Tezcan tarafından işlenen İnsadi Sudur, “rahiplerin karşılıklı olarak birbirlerine günahlarını anlatma” törenleri ile ilgilidir. Eserde Sundarî Kız adlı bir çatik de vardır.

1328’de Çince’den çevrilen, tahta baskıları da bulunan Yitiken Sudur büyü ile ilgili bir metindir. Kşanti Kılguluk Nom Bitig adlı sudur ise bir günah çıkarma kitabıdır.

d.) Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın):

Çinceden çevrilen Sekiz Yükmek’te Burkancılığa ait dinî-ahlâkî inanışlar ve bazı pratik bilgiler vardır. Uygurlar arasında çok yayılan bu eser; kısa cümleleriyle, içten anlatımı ve zengin söz varlığıyla dikkati çeker. En iyi işlenmiş metinlerden biri olan Sekiz Yükmek (Sekiz Tomar) adlı sudur, Uygurlar arasında çok yayılmış olan dinî bir eserdir. Çince’den çevrilmiş olan Sekiz Yükmek, Burkancılığa ait dinî-ahlâkî inanışlarla bazı pratik bilgileri ihtiva eder. Kısa cümleleri, açık ve samimi ifadesi, zengin kelime hazinesi ile dikkate değer bir üslubu vardır.

Küentso (Hüen-Tsang) Biyografisi :

Uygur Budacı Edebıyatında görülen bu eser, Küentso adlı Çinli bir Burkan rahibinin 630–645 yılları arasında Türkistan üzerinden Hindistan’a yaptığı seyahati ve Çin’deki hayatını anlatan bir Gezi Yazılsı ve Biyografidir. Şıngku Seli Tutuŋ tarafından tahminen 10. asrın birinci yarısında Uygurcaya çevrilmiştir. Eser, 7. asırdaki Türk ülkeleri hakkında müşahedeye dayanan bilgileri dolayısıyla bizim için çok önemlidir. Tercüman, bu eserde şiirle nesir arası “kavi” üslubunu kullanmıştır. Hüen-Tsang’ın ünlü seyahatnamesini de Uygur Türkçesine çeviren ve bu tercümede kullandığı “kavi” üslûbu dolayısıyla Reşid Rahmeti Arat tarafından eski Türk şairleri arasında gösterilen Şıngku Seli Tutuŋ, Uygurlar çağı Türk edebiyatının en önemli simalarından biridir.

ÇATİKLER

Sudurlar içinde yer alan ve Uygurların çatik dediği jâtaka türü, Uygur dil ve edebiyat metinleri arasında özel bir yere sahiptir; çünkü bunlar bazen bir hayli uzun masallardır. Çok defa da sudurlardan ayrı kitaplar halinde yazılmışlardır. Çatikler, Burkanların çeşitli hayatlarını anlatan, olağanüstü olaylarla süslü masallardır. İslâmî edebiyattaki menkıbeleri hatırlatırlar.

Edgü Ögli Tigin İle Ayıg Ögli Tigin

Hikâyesi adıyla meşhur olan Edgü Ögli Tigin İle Ayıg Ögli Tigin (İyi düşünceli Şehzade ile Kötü Düşünceli Şehzade) en tanınmış çatiklerden biridir. Bin Buda mabetlerinde bulunan bu eserde, iyi bir şehzadenin bütün canlılara yardım etmek ve canlıların birbirlerini öldürmelerine engel olmak üzere çok değerli bir mücevheri ele geçirmek için çıktığı maceralı yolculuk anlatılır.

Altun Yaruk içinde bazı çatikler de vardır. Bunların en meşhurlarından biri Şehzade ile Aç Pars Hikâyesi’dir. Çatikte, açlıktan ölmek üzere olan bir parsı kurtarmak isteyen fedekar şehzade anlatılır. Parsın ölmemesi için şehzade kendisini ona yem eder

Dantipali Beğ hikâyesindeki konu ise kendini feda eden bir geyiktir. Çaştani Bey Hikâyesi hikâyesinde Çaştani Bey ’in ülkesinde yaşayan insanlara hastalık ve belalar getiren şeytanlarla mücadelesi anlatılır. Toharca’dan Türkçe’ye çevrilmiştir. Toharca’dan çevrilen başka bir eser de Maytrisimit’tir. Eserde, Maitreya Burkan’ın menkıbevî hayatı anlatılır. Maitreya, Müslümanların mehdisi gibi, istikbalde gökten yere inip, insanları Nirvana'ya ulaştıracak olan bir Burkan’dır. Ülüş adı verilen bölümlerden meydana gelmiştir ve dramatik özelliği ile dikkat çeker

ABİDARMALAR

Abidarmalar, Burkancılığın metafizik yönünü işleyen eserlerdir. “Kuru, sıkıcı, ağır” bir ifadeye sahip olan bu eserler, “Türkçe’nin ilim ve felsefe dili olarak da kullanıldığını ve dilin imkânlarının zenginliğini gözler önüne sermektir”. Abidarim Kıınlıg Koşavarti Şastir adlı eser Çinceden tercüme edilmiş hacimli bir eserdir.

Şehzade ile Aç Pars Hikâyesi

Açlıktan ölmek üzere olan parsı kurtarmak için kendini feda eden şehzadenin hikâyesidir.

Bu hikayede açlıktan ölmek üzere olan bir parsı kurtarmak isteyen fedakar şehzade anlatılır. Parsın ölmemesi için şehzade kendisini ona yem eder. Hikâyenin sonunda Buda, şehzadenin, kendisi olduğunu ifade eder. Bu hikâye çok canlı ve akıcı bir üsluba sahiptir. Şehzadenin ölümü üzerine söylenen şiirlerde tam bir ağıt havası vardır.

Dantipali Bey hikâyesi

Maiyetindeki geyikleri kurtarmak için kendini feda eden geyikler beyini Dantipali Bey öldürür ve korkunç alevler de Dantipali Bey’i yutar. Eser, kendi emrindeki geyikleri kurtarmak için kendini feda eden bir geyiği anlatır. Geyiği öldüren Dantipali Beğ'i ise korkunç alevler yutar. Hikâye, çok canlı tasvirlere sahiptir

Çaştani Bey Hikâyesi ( Uygur Türkleri)

Ülkesindeki insanlara hastalık ve bela getiren şeytanlarla Çaştani Bey ’in mücadelesidir. Çeştani Beğ'in ülkesinde yaşayan insanlara hastalık ve belalar getiren insanlarla mücadelesini anlatır. Şeytanların tasviri son derece canlıdır. Eseri, Şilazin adlı bir tercüman Toharca' dan Türkçeye çevirmiştir.

Irk Bitig (Fal Kitabı): Köktürk yazısıyla yazılmış bir fal kitabıdır. Her biri ayrı fal olarak yazılan 65 paragraftan oluşur. Çeşitli inanışlar ve masal unsurlarının bulunduğu kitapta günlük dile ait pek çok kelime de vardır.

Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesi

İyi Düşünceli Şehzade ile Kötü Düşünceli Şehzade anlamına gelir Burkancılığa ait bir menkıbenin hikâyesidir: İyi düşünceli şehzadenin bütün canlılara yardım etmek ve canlıların birbirlerini öldürmelerini engellemek için bir mücevheri elde etmek üzere yaptığı maceralı yolculuk anlatılır.

Küentso (Hüen-Tsang)Biyografisi

Adıyla tanınmış eserin Burkancı Uygurlardan kalan eserler arasında önemli bir yeri vardır. Bu eser, Küentso adlı Çinli bir Burkan rahibinin 630–645 yılları arasında Türkistan üzerinden Hindistan’a yaptığı seyahati ve Çin’deki hayatını anlatan bir seyahatname ve biyografidir.

Şıngku Seli Tutuŋ tarafından tahminen 10. asrın birinci yarısında Uygurca’ya çevrilmiştir. Eser, 7. asırdaki Türk ülkeleri hakkında müşahedeye dayanan bilgileri dolayısıyla bizim için çok önemlidir. Tercüman, bu eserde şiirle nesir arası “kavi” üslubunu kullanmıştır

Bunlardan başka Maymunlar Beyi, Mukades Tavşan, Üç Prens, Üç Pars gibi dini konular işleyen Uygur hikâyeleri günümüz alfabelerine çevrilmiştir. Uygurlara ait çok sayıda metin hala özgün Uygur alfabeleri halinde kalmış ve günümüz alfabelerine çevrilmeyi beklemektedir.

MANİCİ EDEBİYATA AİT UYGUR METİNLERİ

Irk Bitig: Tahmini olarak 930 yılında Köktürk harfleriyle kaleme alınmıştır. Mani muhitinde yazılmış önemli bir metindir. Her biri ayrı bir fal olarak yorumlanan 65 paragraftan meydana gelmiştir. Eserde çeşitli çeşitli adetler, inanışlar ve masal unsurları da yer almakta, günlük dilin kelimeleri de bolca kullanılmaktadır.

Thomsen, Stein tarafından bulunan Irk Bitig’i 1912’de yayınladı. H.Namık Orkun, Irk Bitig’i Eski Türk Yazıtları II içinde neşreder.

Huastuanift: Mani dinine ait uzunca bir tövbe duasıdır. Maniciliğe ait birçok kavramı içermesi bakımından önemlidir. Eserde şartlı birleşik cümleler çok sık kullanılmaktadır.

Huastuanift adlı eser 1090’da Radloff, 1911’de Le Coq, 1923’te Bang tarafından yayınlandı. S. Himra, 1941’de Haustuanift’i; 1945’te Çeştani Bey Hikâyesi’ni; 1946’da Uygurca Üç Hikâye’yi neşreder.

İki Yıltız Nom: Manihaizm felsefesi ile ilgili bir eserdir.

BURKANCI UYGUR EDEBİYATINA AİT METİNLER

Altun Yaruk: Altın Işık mamasına gelir. Beş Balık’lı Şıngku Seti Tutung tarafından Çinceden Uygurcaya çevrilmiştir. Tercümeden çok bir adaptasyon metin niteliğindedir. İçinde yer yer lirik bir eda taşıyan ve ağıtları andıran şiirler vardır. 10.yy’ın ilk yarısında yazıldığı tahmin edilmektedir. 17. yy’da istinsah edilmiştir. Bu eser daha çok Burkancılığın esaslarını, felsefesini ve Buda’nın menakıpnamelerini anlatır. Radloff ve Malov tarafından 1913–1916 yıllarında Altun Yaruk neşredilir. Bu eser Malov tarafından bulunmuştur.

Çağatay, Aç Pars hikâyesinin de içinde bulunduğu “Altun Yaruktan İki Parça”yı neşreder.

Sekiz Yükmek: Sekiz yığın mamasına gelir. Dini bir eserdir. Çinceden çevrilen eser,

Burkancılığa ait dini, ahlaki inanışlarla bazı bilgileri ihtiva eder. Kısa cümleleri, açık ve samimi ifadesi, zengin kelime hazinesi ile dikkate değer bir üslubu vardır.

Toru Haneda, 1915’te Japonya’da Sekiz Yükmek’i neşretti. Bang ve Gabain tarafından “Tukische Turfantexe” serisi başlatıldı. Bu serinin ilk beş kitabı 1929-1931 arasında çıkarıldı. Beşini ciltten sonra ekibe R.R.Arat katıldı. 6. kitap bu üçlü tarafından çıkarıldı. Sekiz Yükmek’in en iyi işlenmiş şekli bu 6. kitapta yer almaktadır.

Kuanşi İm Pusar: Ses İşiten İlah anlamındadır. Eserin konusu Kuanşi İm adlı bir Burkan aydının canlı varlıkların sıkışık anlarında Hızır gibi yetişerek onlara yardım etmesi ve Nirvana yolunu göstermesidir. Çinceden çevrilen eserin nerede ve kim tarafından tercüme edildiği bilinmemektedir.

Ş. Tekin, 1960’ta Erzurum’da Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah)ı neşreder

İnsadi Sudur: S Tezcan tarafından işlenmiştir. Rahiplerin karşılıklı olarak birbirlerine günahlarını anlatma töreni ile ilgilidir.

Yitiken Sudur: 1328’de çinceden çevrilmiştir. Büyü ile ilgili bir metindir. Eser üzerinde S. Tezcan çalışlmıştır.

Kşanti Kılguluk Nom Bitig: Bir günah çıkarma kitabıdır. Eser üzerinde Sema Barutçu çalışmıştır.

Edgi Ögli Tigin İle Ayıg Ögli Tigin: Kansu vilayetindeki bin Buda mağaralarında bulunud. 10. yy’da Çinceden Uygurcaya çevrilmiştir. P.Pelliot, kendi bulduğu “Kalyanam Kara ve Papam Kara” adlı eseri 1914’te neşretti. Hamilton, 1971’de PKKPK hikayesini neşreder. HN. Orkun, PKKPK hikasinin Pelliot neşrini bazı görüşlerini de ilave ederek tercüme eder.

Şehzade ile Aç Pars Hikayesi: altun Yaruk içinde bulunan bir eserdir. Bu hikayede açlıktan ölmek üzre olan bir parsı kurtarmaya çalışan şehzadenin öyküsü anlatılır.

Dantipali Beğ Hikayesi: Altun Yaruk içinde bulunan bir hikayedir.

Çaştani Beğ Hikayesi: altun Yaruk içinde bulunan bir eserdir. Ülkesinde yaşayan insanlara hastalık ve bela getiren şeytanlarla mücadele eden bir insanın hikayesini anlatır. Toharcadan çevrilmiştir.

Himra, 1941’de Haustuanift’i; 1945’te Çeştani Bey Hikayesi’ni; 1946’da Uygurca Üç Hikâye’yi neşreder.

Maytrisimit: Bu eserde Maitreye Burkanın menakıpnameleri anlatılır. Eser, ülüş adı verilen bölümlerden meydana gelir. Gerek Gabain, grekse de Şinasi Tekin, eserin bir sahne eseri olduğunu ve muhtemelen sahnelendiğini söylerler. Gabain ve H. Scheel, tarafından Maitrismitin ;Berlin’deki yazmaları 1957’de neşredilir. Ş. Tekin, 1976’da Ankara’da Maitrisimit’i yayınladı.

Hüen-Tsang’ın Biyografisi: Küentso adlı Çinli bir Burkan rahibinin 630-645 yılları arasında Türkistan üzerinden Hindistan’a yaptığı seyahati ve Çindeki hayatını anlatan bir seyahatname ve biyografidir. Şınku Şeli Tutung tarafından 10.yy’ın birinci yarısında Uygurcaya çevrilmiştir. 7. asırdaki Türk ülkeleri hakkında bilgi verdiği için önemli bir eserdir.Gabain 1935 ve 1938’de Çin seyyahı Hüen Tsangın Biyografisi’nin Uygurca tercümelerinden bazı bölümleri yayınladı Tezcan, 1975 yılında Hüen Tsangın biyografisinin 10. bölümünü doçentlik tezi olarak işledi.

“Tukische Turfantexe”: Bang ve Gabain tarafından serisi başlatıldı. Bu serinin ilk beş kitabı 1929-1931 arasında çıkarıldı. Beşini ciltten sonra ekibe R.R.Arat katıldı. 6. kitap bu üçlü tarafından çıkarıldı. Sekiz Yükmek’in en iyi işlenmiş şekli bu 6. kitapta yer almaktadır. 7. kitap 1936’da Arat tarafından çıkarıldı. İkinci dünya savaşından sonra Gabain seriyi tek başına devam ettirdi. 9. cilt Gabain ve W.Winter tarafından hazırlandı.

Alttürkische Grammatik :Gabain, Uygur ve köktürk metinlerinin ilk grameri olan “” i 1941’d

Manichaica dizisi:Fuat Köseraif, 1936 ilk cildini Türkçe Mani Elyazıları adıyla neşreder.

Prens Kalyanam Kara Papam Kara: Hamilton, 1971’de hikâyesini neşreder

Aç Pars : S.Çağatay, Aç Pars hikâyesinin de içinde bulunduğu “Altun Yaruktan İki Parça”yı neşreder.

The TurkıscheTurfantexe : Hazai, Berliner dizisini başlattı.

Drevnetyurkskiy Slovar: 1969’da Leningrad’da bir heyet tarafından hazırlanır.

Hüen Tsangın biyografisi: S. Tezcan, 1975, 10. bölümü, doçentlik tezi

Uygur Sözlüğü: Klaus Röhborn, 1977’de fasiküller halinde, sözlükte, Uygur Türkçesine ait bütün metinler sistematik olara taranarak oluşturuldu. (Uigurisches Wörterbuc

Eski Uygur Şiirinin Meseleleri: L.Yu.Tuguşeva, 1970-1973

Uygurca Hukuk Vesikaları: Radloff, 1923’

İLGİLİ SAYFALARIMIZ VE LİNKLERİ

· ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ
Irık Bitig ( Uygur Fal Kitabı)

· BİLİNEN İLK TÜRK ŞAİRLERİ VE ŞİİRLERİ ( Uygur şairleri)

· Şehzade İle Aç Pars Hikayesi ( Uygur Metinleri)

· UYGUR ALFABESİ ( Eski ve Yeni)

· UYGUR DESTANLARI

· UYGUR GÖÇ DESTANI

· Uygur Manici Budacı Nesir Eserleri

· Uygur Manici Budacı Şairleri ve Eserleri

· Uygur Manici ve Budacı Şiiri ve Tüm Özellikleri