Irık Bitig, Uygurların erken döneminde yazılmış bu yüzdende  Göktürk yazısı ile kaleme alınan    9. yüzyılda  yazılmış  falcılıkla ilgili bir  yazıdır. Eski Türkçe dil özellikleri gösteren ve tamamı elimize geçmiş falla ilgili şu ana kadar elimize geçen yegâne kitap Irk Bitig  adlı  ‘Fal Kitabı’dır. [1]

Göktürk alfabesi ile yazılmış olmasına rağmen bu yazı Uygur Türkleri tarafından yazılmıştır. Bilindiği gibi erken dönemlerde  Uygurlar, Göktürk alfabesini kullanmışlar, Uygur yazısını geliştirmeden evvel bu alfabe ile birçok yazıt, bengütaş veya kitap bırakmışlardır.  Bu bakımdan Irık Bitig  Orhun alfabesi ile kâğıda yazılmış  Uygur dönemi eserlerinden biri olmaktadır.

Sözcük anlamı  Irk, fal; bitig (betik) ise kitap demektir. Irık Bitig  her biri ayrı fal olarak yazılan 65 paragraftan oluşur.[2] Irık Bitig; sırasıyla Thomsen, Orkun,  Malov,  İkeda ve  Talat Tekin  tarafından yayımlanmıştır.

Yazma hâlindeki eser hâlen Londra’da British Museum doğu yazmaları bölümünde 8212 numarada saklanmaktadır. [3]Buraya Doğu Türkistan’dan, Bin Buda Mağaralarından getirilmistir.

Bin Buda mağaraları civarındaki mabetlerde bulunan Göktürk yazılarıyla yazılmış bu tam ve mükemmel el yazması, şimdiye kadar elde edilen yazmaların en dikkat çekici olanıdır. Bulunan diğer yazmalar ise Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek’tir.

Yazmanın Özellikleri

Yazma, küçük bir kitap hâlindedir. Sarı renkli, kuvvetli, kalın ve iyi bir Çin kâğıdı üzerine yazılmıştır. Sayfalarının uzunluğu 13,1 cm, genişliği 8,1 cm, tabakalarının her biri birbirine dikilmemiş, tutkal ile yapıştırılmıştır.[4][5]

Bu tutkal o kadar sağlamdır ki aradan uzun bir zaman geçmiş olmasına rağmen hâlâ gevşememiştir. Kitap ciltli değildir. Çok fazla okunduğu için sayfa köşeleri ve dış yaprakları oldukça yıpranmış ve kırışmıştır. Kâğıdın çok kaliteli bir cinsten olması, kitabın son zamanlara kadar muhafaza edilebilmesini sağlamıştır. Toplam 104 sayfa ve 65 paragraftan ibarettir. Kitabın adı 101. sayfada açıkça Irık Bitig olarak kaydedilmiştir.[6]

Hamilton’un ve Zieme’nin düzeltmeleriyle yazmanın ketebe kaydı söyle yorumlanmıstır: bars yıl ekinti ay bis yigirmike taygüntan manıstandakı kiçig dı[n]tar burua gurusd içimiz isig sanun itaçuk üçün bitidim “Kaplan yılının ikinci ayının on beşinde, Taygüntan manastırından (ben) hakir dindar Murwa Hursid (bunu) ağabeylerim Isig Sanun (ve) It Açuk için yazdım.”

Eserdeki fal sistemi

Irık Bitig’de 65 tane fal vardır. Her falda önce üç tane şans sayısı, ardından fal metni, enson olarak da falın iyi veya kötü olduğunu belirten sonuç bulunmaktadır. Şans sayıları 2-1-4 gibi bir formattadır.22 Bu sayıların en küçüğü 1, en büyüğü ise 4 olabilmektedir. Şans sayıları, anlaşıldığına göre, şans zarının veya kemiğinin art arda üç defa atılmasıyla elde edilmektedir.[7]

Her falın başında siyah mürekkeple çizilmiş küçük daireler vardır. Her faldaki daireler üç dizi halindedir. Her dizide 1-4 arasında değişen daireler vardır. Böylece her fal, üç rakamlı bir sayıyla numaralandırılmış gibidir. Mesela, bir paragrafın başındaki birinci dizide 2, ikinci dizide 4, üçüncü dizide 2 daire varsa bu fal 242 numaralı faldır. Falına bakmak isteyen insan, muhtemelen dört yüzünden her biri ayrı bir sayıya dalalet eden aşık kemiğini üç defa atmak suretiyle kaç numaralı falın kendisine isabet ettiğini tespit eder.

Metin[8]

Dikdörtgen çubuğun dört yüzünden her birine O, OO, OOO, OOOO işaretlerini çizip, bu çubuklardan üç tanesi yere atıldıktan sonra gelen işaretlerin karşılığındaki 64 metinden birisi okunur.

[1] OO - OO - OO  "Tensi men. Yarın keçe altun örgin üze  olurupan mengilüyer men. Ança bilingler. Edgü ol."

[1] OO - OO - OO "Tensi ben. Gündüz gece altın taht üzerine oturup mutluyum ben. Böyle biliniz. İyidir o."

[2] OOOO - OOOO - OOOO"Ala atlıg yol tengri men. Yarın keçe, eşür men. Utru eki yalıg kişi oglın sokuşmiş, kişi korkmiş. 'Korkma' timiş. 'Kut birgey men' timiş. Ança bilingler. Edgü ol."

[2]  OOOO - OOOO - OOOO  "Alaca atlı yol tanrısı ben. Gündüz gece koştururum (atımla) ben. Güleryüzlü iki insanoğluna denk gelmiş, insanoğulları korkmuş. 'Korkma' demiş. 'Kut vereceğim ben' demiş. Böyle biliniz. İyidir o."

[3]   "Altun kanatlıg talım kara kuş men. Tanım tüsi takı tükemezken taluydaVikisözlük yatıpan tapladukumin tutar men, sebdükimin yiyür men. Antag küçlüg men. Ança bilingler. Edgü ol."

[3] "Altın kanatlı yırtıcı kartalım ben. Tenimin tüyleri büyümemişken, denizde yatarak dilediğimi tutarım ben, sevdiğimi yerim ben. Ondan güçlüyüm ben. Böyle biliniz. İyidir o."

[4] "Ürüng esriVikisözlük togankuş men. Çıntan ıgaç üze olurupan mengileyür men. Ança bilingler. Edgü ol."

[4] "Ak benekli doğan kuşum ben. Sandal ağacı üzerinde oturarak mutluyum ben. Böyle biliniz. İyidir o."[9]

·         ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ
Irık Bitig ( Uygur Fal Kitabı)

·         BİLİNEN İLK TÜRK ŞAİRLERİ VE ŞİİRLERİ ( Uygur şairleri)

·         Şehzade İle Aç Pars Hikayesi ( Uygur Metinleri)

·         UYGUR ALFABESİ ( Eski ve Yeni)

·         UYGUR DESTANLARI

·         UYGUR GÖÇ DESTANI

·         Uygur Manici Budacı Nesir Eserleri

·         Uygur Manici Budacı Şairleri ve Eserleri

·         Uygur Manici ve Budacı Şiiri ve Tüm Özellikleri

·         UYGUR TÜREYİŞ DESTANI

·         UYGUR TÜRKÇESİNİN DİL ÖZELLİKLERİ

·         Uygurların İnançları Resim Sanatı Etkileri Yrd. Doç. Dr. Metin YERLİ

·         Abhidharma - Abhidhamma

KAYNAKÇA 

[1] Ceval Kaya Irk Bitig’de falcılık , https://www.cevalkaya.com/yazilar/ck_07_05.pdf

[2]  https://www.irkbitig.com/irkbitig/irkbitignedir.html

[3]  https://www.irkbitig.com/irkbitig/irkbitignedir.html

[4] Ceval Kaya Irk Bitig’de falcılık , https://www.cevalkaya.com/yazilar/ck_07_05.pdf

[5] Ceval Kaya Irk Bitig’de falcılık , https://www.cevalkaya.com/yazilar/ck_07_05.pdf

[6] Talat Tekin, Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, Öncü Kitap, Ankara 2004 ISBN 975-7447-11-0.

[7] Ceval Kaya Irk Bitig’de falcılık , https://www.cevalkaya.com/yazilar/ck_07_05.pdf

[8]  https://www.irkbitig.com/irkbitig/irkbitignedir.html

[9]  https://www.irkbitig.com/irkbitig/irkbitignedir.html