YENİ UYGUR ALFABESİ

 

 

YENİ UYGUR ALFABESİ

 

 

Uygur Alfabesini Moğol Alfabesinin yardımıyla Müller çözmüş ve 1898 1914 yılları arasında Koco’da çıkan bu metinlerin Uygur Türklerine ait olduğunu tespit etmiştir.  Müller, Budist dillerine ait alfabelerin yardımlıya çözdüğü Uygur Metinlerini UIGURICA adlı eserinde yayımlamış, onun izinden giden Gabaın de bu çalışmalara devam etmiştir. 1931. W. Bang ve Gabaın bu çalışmaları ilerletmişler Turkısche Turfan Texte adlı eserde bunları toplamışlardır.

 

 Uygur Alfabesi aslında 14 sesten ibarettir. Bazı sesler o kadar çok harfi ifade etmektedir ki bunlara müstakil harf bile denemez.

 

 

Uygurcada 8 ünlü (a, e, kapalı e , i, o, u, ö, ü), 24 ünsüz vardır. Yalnız bu sesli harflerin pek çoğu “ ye “ sesi ile gösterilir. (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, nazal ne si, p, q, r, s, ş, t, v, x, y, z). Uygurcada iki türlü e sesi vardır. Bunlardan kapalı e Türkiye Türkçesinde-kinden daha açık, e ise daha kapalı telaffuz edilir. Kalın olan k ve kalın g sesleri yanında i'ler ı okunabilir, diğer yerlerde ise i okunduğu kabul edilir. K ve g sesleri Türkçedekinden daha kalındır. Bu sesler gırtlağa daha yakın olarak telaffuz edilir. Ha sesi sert olarak telaffuz edilen bir gırtlak sesidir. ng genizsi n sesidir[8] Bu ses Eski Anadolu Türkçesinde ve Osmanlıca da da kullanılan nazal n si denilen ne sesidir. Yeni Uygur Arap Alfabesinin (UEY), Urumçi üniversitesince kabul edilen Latin alfabesi karşılıklarında (ULY) e yerine ö, kapalı e yerine e, e yerine e, gh, k yerine q, q yerine ch, h yerine x, x yerine sh, v yerine w kabul edilmiştir. Türkiye'deki Uygurlar, ch, sh, gh yerine ç, ş, ğ harflerini kullanırlar.

 

 

Bu seslerin çoğu aynı harflerle yazılırlar ve üzerlerine bazı işaretler konularak ayırt edilirler. Buna rağmen Bu işaretlerin Türkçe için yeterli olduğu da söylenemez.

 

 

TÜRKİYE TÜRKÇESİ İLE YENİ UYGURCANIN KARŞILAŞTIRMASI

 

Uygur Türkçesinde Türkiye Türkçesi yazı dilinde bulunmayan iki ünsüz daha vardır. x Türkiye Türkçesi ağızlarında rastlanan, gırtlaktan çıkan ‘hırıltılı h’dir. Nazal n si, ise yine Türkiye Türkçesi ağızlarında çok sık görülen damak n’sidir.[1]

Uygurcada kapalı e denilen ve hala Anadolu'daki ağızlarda yaşayan e sesi de gösterilmektedir. Bu ses günümüz Türkçesin “eloğlu” ve “elimiz “ kelimelerinin söyleyişlerindeki farklılıklardan rahatça fark edeceğimiz “e “ sesidir. Latin alfabesinde kullandığımız “ e “ sesi  “ elim, ev, kedi, teke, kelimelerinde kullandığımız “ e “ seslisinin yerine kullanılmaktadır.[2]

      1.Türkçe’de b ile başlayan kelimler Uygurcada m sesi ile başlar: Ben, min;  beniz , meniz; bengü, mengü, bayram meyrem, boncuk, moncaq, buz muz,

2. Türkçede b ile başlayan bazı b ler Uygurcada p sesine de dönüşmüştür. Balta, palta, bıçak, picaq, bük mek, pükmek, Bugün Türkiye Türkçesinde v’ye dönen Eski Türkçede kelime başı bazı b’ler ise korunmuştur: bar, bar-, ber-.
3. Türkiye Türkçesinde iç sesteki b ünsüzü, Uygur Türkçesinde v’dir: çivik (çubuk), çiviş (çebiş), sevir (sabır), elvette (elbette), etivar (itibar).

 Eski Türkçede kelime içi ve kelime sonunda bulunan bazı b’ler Uygur Türkçesinde y olmuştur: eb>öy (ev), seb->söy- (sev-), sebin>süyün-(sevin-).

4. Uygur Türkçesine Arapça ve Farsçadan girmiş kelimelerdeki f ünsüzü p’ye dönüş-müştür: pelsepe (felsefe), epsus (efsus), terep (taraf), peqet (fakat), pil (fil), perq(fark).
5. Türkiye Türkçesinde d ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Uygur Türkçesinde t ile başlar: tağ (dağ), til (dil), toqquz (dokuz), tur- (dur-).
6. Türkiye Türkçesinde Türkçe asıllı kelimelerde bulunan c sesi, Uygur Türkçesinde ç’dir: sekkizinçi (sekizinci), aççiq (acı), keçe (gece), keçik- (gecik-).
7. Türkiye Türkçesinde g ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Uygur Türkçesinde k ile başlar: kel- (gel-), kör- (gör-), köz (göz), kérek (gerek).
8. Kelime başındaki t’den sonra “iş, üş” sesleri gelirse t, ç’ye döner: tiş - çiş (diş), tüş - çüş (düş, öğle), tişi - çişi (dişi), tüş - çüş- (düş-), tüşen-çüşen- (düşün-, anla-).
9. İlk hecenin başındaki s’ler, hece sonunda ç bulunduğu zaman çoğunlukla ç’ye dö-ner: çaç (saç), çaçmaq (saçmak), çaşqan (sıçan).
10. Kelime başında veya kelime ortasındaki bazı q ünsüzleri x’ya döner: xoşna (kom-şu), toxmaq (tokmak), toxta- (dur-), mexset (maksat).
11. Uygur Türkçesinde y ile başlayan kelimelerin j ile başlayan şekilleri de vardır. Bu iki şekil, özellikle ilk hecesi dar ünlülü kelimelerde görülür: jil-yil (yıl), jurt-yurt

(yurt), jigit-yigit, jigirme-yigirme (yirmi), jürek-yürek, jitim-yitim (yetim)

 

 

 

İLGİLİ SAYFALARIMIZ VE LİNKLERİ

• ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ
  Irık Bitig ( Uygur Fal Kitabı)
• BİLİNEN İLK TÜRK ŞAİRLERİ VE ŞİİRLERİ ( Uygur şairleri)
• Şehzade İle Aç Pars Hikayesi ( Uygur Metinleri)
• UYGUR ALFABESİ ( Eski ve Yeni)
• UYGUR DESTANLARI
• UYGUR GÖÇ DESTANI
• Uygur Manici Budacı Nesir Eserleri
• Uygur Manici Budacı Şairleri ve Eserleri
• Uygur Manici ve Budacı Şiiri ve Tüm Özellikleri
• UYGUR TÜREYİŞ DESTANI
• UYGUR TÜRKÇESİNİN DİL ÖZELLİKLER

 

KAYNAKÇA 

[1] Prof.Dr. Ahmet BURAN , ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ-II, T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2430

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1411

[2] Prof.Dr. Aysu ATA, T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2433AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1413