11.10.2015
Divan Tertibi ( Edebiyatta Şair Divanları )
Hz Ömer zamanında hükümet dairesine ve devletle ilgili, hizmet maaş, görevlendirme kayıtlarının tutulduğu defterlere divan adı verilmiş kelime bu manadan hareketle şairlerin şiirlerini topladıkları defter anlamında da kullanılmaya başlanmış, şairler şiirlerini toparladıkları defterlere divan demeye başlamışlardır.
Divanların ilk önce Arap Edebiyatında ortaya çıktığı sanılmaktadır. Tahir’ül Mevlevi’ye göre Arap Edebiyatında Ebu Temmam adlı bir yazar şuara tezkirelerinde olduğu gibi seçilmiş şiirleri içeren bir defter cem ve teşkil etmiş ve buna divan demiştir. [1] Bu yüzden divan kelimesi birçok şairin seçilmiş şiirlerini ihtiva eden bir defter manasından hareketle tek bir şairin tüm şiirlerini topladığı bir defter anlamına gelecek şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Bu şekilde divan tertip etmek Fuzuli Divanı, Şeyhi Divanı, Ahmedi Divanı gibi tek bir şairin şiirlerini topladığı defter eser, kitap anlamlarına gelmeye başlamıştır.
Türk Edebiyatında ilk divan Divan-ı Hikmet Ahmet Yesevi ’nindir.
Divan Tertipleri
Bir şairin şiirlerini belli bir usul ile bir araya toplamasıdır. Şairler divanlarını oluştururken bir çok usul izlemişler, bu defterlerin oluşması için belli usuller çıkmış, böylece çeşitli türlerde divan eserleri ortaya çıkmıştır.
Şairler divanlarını gelişigüzel bir tarzda değil gelenek haline gelen usullere göre düzenlemişlerdir. Divan tertibinde kronolojik veya alfabetik bir sıra değil, nazım türlerine göre sıralama esası temel alınmıştır.
Mürettep Divan: Belli bir usul ile toplanmış ve şairin her türden şiirlerini belli bir usule göre tertip ettiği divanlara Mürettep Divan denmiştir.
Mürettep Divan Tertibi: Bir mürettep divanda ilk bölümde kasîdeler , ikinci bölümde tarihler , üçüncü bölümde musammatlar , dördüncü bölümde gazeller, beşinci bölümde lugazlar, muammalar, müfredler, âzâdeler gibi küçük parçalar yer alır. Bu şekilde her şiirden örnek olacak şekilde ve bu sıralamaya uygun olacak şekilde tertip edilmiş divanlara Mürettep Divan denmiştir. Tahir’ül Mevlevi’den de yaralanarak çıkardığımız bilgilere göre Mürettep bir divan şu bölümlerden ve düzenlemelerden oluşur:
Mukaddime: ( Dibaçe- Önsöz-) Birçok divan bir mukkadime sunu ile başlar. Şair divanı hakkında söz eder. Mukaddime bölümü divanını kendi tertip eden şairlerin divanlarında bulunur.
Kasideler ( Tevhid, münâcât, naat, dört halifeye övgü, ehl-i beyte övgü, devrin büyüğüne övgü, din ve tarikat büyüğüne övgü konulu kasideler ilk başta, devlet adamlarına yazılan kasideler ise daha sonraya gelecek şekilde sıralanır.
Tarih manzumeleri: Doğum ölüm tarih düşürme manzumeleri ikinci sıraya konur.
Küçük Mesneviler ( Bazı divanlarda kısa mesnevilerin olduğu gözükür.)
Gazeller (Gazeller divanlarda kafiye harfine göre (elifba harflerine göre sıraları- revi) sıralanırlar.)
Musammatlar: (Terkib-i bent, terci-i bent, muhammes, muaşşer)
Mukattaat(Kıtalar): (Rubâî, tuyug, kıt’a, nazım…)
Bazı şairlerin divanlarında küçük kısa mesneviler de bulunabilir. Bazı şairler divanlarını kendileri tertip etmişler bazı divanlar ise şairlerin ölümünden sonra başkaları tarafından tertip edilmiştir. Divanların özel bir adı yoktur. Divan hangi şaire aitse onun ismi ile anılır ve o divanın o şaire ait olduğu bu şekilde bilinir Necati bey Divani , Ahmet Paşa Divanı , Şeyhi Divanı , Hayali Bey Divanı, Baki Divanı gibi. Şairlerin divanı aslı isimleri ile değil, edindikleri şiirlerinde kullandıkları mahlasları ile bilinirler.
Divan Edebiyatında din dışı konularda yazılmış ilk Mürettep divan 14. Yy Germiyan Sahası şairi’ye Ahmedi ‘ye ait olan Ahmedi Divanı’dır
Gayri Mürettep Divan:
Bir divan Mürettep Divan özelliğinde teşkil edilmemişse, Mürettep Divan nizamında değilse bu tip divanlara denmiştir.
Muhtasar Divan:
Mürettep divanların özelliklerini taşımakla beraber Mürettep Divan kadar çok hacimli de olmayan divanlara Muhtasar Divan da denmiştir. Bir şair sadece seçkin şiirlerini bir divanda yeniden toparlayabilir. Bu nedenle beğenmediği bazı şiirlerini ayıklayıp yeniden yazabilir. Bu tip divanlara da Muhtasar divan denmiştir.
Muhtasar kelimesi, hacimli bir eserin özetlenmiş şekli için olduğu gibi bir konunun ana hatlarıyla kısaca yazılmış şekli için de kullanılmıştır. [2]Muhtasar divanlar kısaltılmış veya az sayıda yazılmış, yeniden gözden geçirilerek fazla ve zayıf olanları ayıklayarak yeniden hazırlanmış divanlar için de kullanılmıştır.
Divançe:
Divançe mürettep divan hacminde olmayan küçük divan anlamındadır. Divançelerin düzenleme usulü de mürettep divana benzer. Yine kaside, tarih, musammat, gazel ve kıta sırasını izler. Ama bir divançede bu bölümlerden bazıları eksiktir veya tamamlanamamıştır. Divançe ler sadece belli türlerde yazan şairlerin şiirlerinden de oluşabilir. Örneğin Hüseyin Baykara’nın divançesi sadece gazellerden oluşur. Bazı şairler mürettep bir divan tertip edemeden öldüklerinden divanları yarım kalabilir. Örneğin Figânî ve Fâzlı’nin divançeleri bu türdendir. Bazı şairler ise mürettep bir divan tertip etmeden her türde şiir yazmadan divan tertip ederler. Melihi , Fatih Sultan Mehmet Avni Divanı , Sarıca Kemal ( Bergamalı Kemal Zerdi) II. Bayezıt Şair Adlî’nin vb divançeleri vardır.
Hatta bazı şairlerin şiirleri divançe bile sayılmayacak kadar azdır veya şiirlerinin çok azı günümüze ulaşmış şiirleri mecmulardan vb toparlanmıştır Molla Âşkî –, Şeyyad Hamza Hoca Dehhani’nin Şiirleri şiirleri bu şekildedir
Bir şairin birçok dilde yazılmış şiirlerinden oluşan divanları da olabilmektedir. Örneğin Fuzuli’nin Türkçe, Arapça ve Farsça divanları da vardır. Örneğin Nefi ‘nin Farsça ve Türkçe divanı vardır. ( bkz Nefi Divanı ) Yavuz Sultan Selim ‘in Türkçe ve Farsça divanları vardır. ( bkzYavuz Sultan Selim Türkçe ve Farsça Divanları ) Bazı Mürettep divanlarda bazı nazım türleri eksik olabilmektedir. ÖrneğinBaki Divanın da hiç münacaat ve tevhid bulunmaz.
kaynakça
· [1] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun Yayınları, İst., s. 35
· [2] İsmail Durmuş, MUHTASAR, TDV İA cilt: 31; sayfa: 58
Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın