Divan Tertibi Müretteb Muhtasar Divan Divançe

  Divan Tertibi  ( Edebiyatta Şair Divanları )

Hz Ömer zamanında  hükümet dairesine  ve devletle ilgili, hizmet maaş, görevlendirme kayıtlarının tutulduğu defterlere  divan adı verilmiş kelime bu manadan hareketle şairlerin şiirlerini topladıkları defter anlamında da kullanılmaya başlanmış, şairler şiirlerini toparladıkları defterlere divan demeye başlamışlardır.

Divanların ilk önce  Arap Edebiyatında ortaya çıktığı sanılmaktadır. Tahir’ül Mevlevi’ye göre Arap Edebiyatında  Ebu Temmam adlı bir yazar şuara tezkirelerinde olduğu gibi seçilmiş şiirleri içeren bir defter cem ve  teşkil etmiş ve buna divan demiştir. [1] Bu  yüzden  divan kelimesi birçok şairin seçilmiş şiirlerini ihtiva eden bir defter manasından hareketle tek bir şairin tüm şiirlerini topladığı bir defter anlamına gelecek şekilde  kullanılmaya başlanmıştır.  Bu şekilde divan tertip etmek Fuzuli Divanı, Şeyhi Divanı, Ahmedi Divanı gibi tek bir şairin şiirlerini topladığı defter eser, kitap anlamlarına gelmeye başlamıştır.

Türk Edebiyatında ilk divan Divan-ı Hikmet  Ahmet Yesevi ’nindir.

Divan Tertipleri

Bir şairin şiirlerini belli bir usul ile bir araya toplamasıdır. Şairler divanlarını oluştururken bir çok usul izlemişler,  bu defterlerin oluşması için belli usuller çıkmış,  böylece çeşitli türlerde divan eserleri ortaya çıkmıştır.

Şairler divanlarını gelişigüzel bir tarzda değil  gelenek haline gelen usullere göre  düzenlemişlerdir. Divan tertibinde kronolojik veya alfabetik bir sıra  değil, nazım türlerine göre sıralama esası temel alınmıştır.

Mürettep Divan: Belli bir usul ile toplanmış ve  şairin her türden şiirlerini belli bir usule göre tertip ettiği divanlara Mürettep Divan denmiştir.

Mürettep Divan Tertibi: Bir mürettep divanda ilk bölümde kasîdeler , ikinci bölümde tarihler , üçüncü bölümde musammatlar , dördüncü bölümde gazeller, beşinci bölümde lugazlar, muammalar, müfredler, âzâdeler gibi küçük parçalar yer alır. Bu şekilde her şiirden örnek olacak şekilde ve bu sıralamaya uygun olacak şekilde  tertip edilmiş divanlara Mürettep Divan denmiştir.  Tahir’ül Mevlevi’den de yaralanarak  çıkardığımız bilgilere göre  Mürettep bir divan şu bölümlerden ve düzenlemelerden oluşur:

Mukaddime: ( Dibaçe- Önsöz-) Birçok  divan bir mukkadime sunu  ile başlar. Şair divanı hakkında söz eder. Mukaddime bölümü divanını kendi tertip eden şairlerin divanlarında bulunur.

Kasideler ( Tevhid, münâcât, naat, dört halifeye övgü, ehl-i beyte övgü, devrin büyüğüne övgü, din ve tarikat büyüğüne övgü konulu kasideler ilk başta, devlet adamlarına yazılan kasideler ise daha sonraya gelecek şekilde sıralanır.

Tarih manzumeleri: Doğum ölüm tarih düşürme manzumeleri ikinci sıraya konur.

Küçük Mesneviler ( Bazı divanlarda kısa mesnevilerin olduğu gözükür.)

Gazeller (Gazeller divanlarda kafiye harfine göre (elifba harflerine göre  sıraları- revi) sıralanırlar.)

Musammatlar: (Terkib-i bent, terci-i bent, muhammes, muaşşer)

Mukattaat(Kıtalar): (Rubâî, tuyug, kıt’a, nazım…)

Bazı şairlerin divanlarında küçük kısa mesneviler de bulunabilir. Bazı şairler divanlarını kendileri tertip etmişler bazı divanlar ise şairlerin ölümünden sonra başkaları tarafından  tertip edilmiştir.  Divanların özel bir adı yoktur. Divan hangi şaire aitse onun ismi ile anılır ve o divanın o şaire ait olduğu bu şekilde bilinir Necati bey Divani , Ahmet Paşa Divanı , Şeyhi Divanı ,  Hayali Bey Divanı,  Baki Divanı   gibi.  Şairlerin divanı aslı isimleri ile değil, edindikleri şiirlerinde kullandıkları mahlasları ile  bilinirler.

Divan Edebiyatında din dışı konularda yazılmış ilk Mürettep divan 14. Yy Germiyan Sahası şairi’ye  Ahmedi ‘ye ait olan  Ahmedi Divanı’dır

Gayri Mürettep Divan:

Bir divan Mürettep Divan özelliğinde  teşkil edilmemişse, Mürettep Divan nizamında değilse  bu tip divanlara  denmiştir.  

Muhtasar Divan:

Mürettep divanların özelliklerini taşımakla beraber  Mürettep Divan kadar çok hacimli de olmayan divanlara  Muhtasar Divan da denmiştir.   Bir şair sadece seçkin şiirlerini bir divanda yeniden toparlayabilir. Bu nedenle  beğenmediği bazı şiirlerini  ayıklayıp yeniden yazabilir. Bu tip divanlara da Muhtasar divan denmiştir.

Muhtasar kelimesi, hacimli bir eserin özetlenmiş şekli için olduğu gibi bir konunun ana hatlarıyla kısaca yazılmış şekli için de kullanılmıştır. [2]Muhtasar divanlar kısaltılmış veya  az sayıda yazılmış,  yeniden gözden geçirilerek  fazla ve zayıf olanları ayıklayarak  yeniden hazırlanmış divanlar için de kullanılmıştır.

Divançe:

Divançe mürettep divan hacminde olmayan küçük divan anlamındadır.  Divançelerin  düzenleme usulü de mürettep divana benzer. Yine kaside, tarih, musammat, gazel ve kıta sırasını izler. Ama bir divançede bu bölümlerden bazıları eksiktir veya tamamlanamamıştır. Divançe ler sadece  belli türlerde   yazan şairlerin şiirlerinden de oluşabilir. Örneğin Hüseyin Baykara’nın divançesi sadece gazellerden oluşur. Bazı şairler mürettep bir divan tertip edemeden öldüklerinden divanları yarım kalabilir. Örneğin  Figânî  ve Fâzlı’nin divançeleri bu türdendir. Bazı şairler ise  mürettep bir divan tertip etmeden  her türde şiir yazmadan  divan tertip ederler.  Melihi  , Fatih Sultan Mehmet Avni Divanı ,   Sarıca Kemal ( Bergamalı Kemal Zerdi) II. Bayezıt Şair Adlî’nin vb divançeleri vardır.

Hatta bazı şairlerin şiirleri  divançe bile sayılmayacak kadar azdır veya şiirlerinin çok azı günümüze ulaşmış şiirleri mecmulardan  vb toparlanmıştır     Molla Âşkî –, Şeyyad Hamza   Hoca Dehhani’nin  Şiirleri şiirleri bu şekildedir

Bir şairin birçok dilde yazılmış şiirlerinden oluşan divanları da olabilmektedir. Örneğin Fuzuli’nin Türkçe, Arapça ve Farsça divanları da vardır.  Örneğin Nefi ‘nin Farsça ve Türkçe divanı vardır.  ( bkz  Nefi Divanı  )  Yavuz Sultan Selim ‘in Türkçe ve Farsça divanları vardır. ( bkzYavuz Sultan Selim Türkçe ve Farsça Divanları )  Bazı Mürettep divanlarda bazı nazım türleri eksik olabilmektedir. ÖrneğinBaki Divanın da hiç münacaat ve tevhid  bulunmaz.

kaynakça 

·         [1] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun Yayınları, İst., s. 35

·         [2] İsmail Durmuş, MUHTASAR, TDV İA cilt: 31; sayfa: 58