Hat Divan Şiirinde Tüy Yanak Yazı Mushaf İle İlgili Hayaller ve Benzetmeler
Hatların ( tüylerin) Yanak Yazı Mushaf Gibi Hayaller ve Benzetmelerle İlişkisi
Hat kelime olarak; çizgi, yazı, satır, hudut, güzel yazı, ferman, sıra, saf, parmağın on ikide biri olan ölçü, tüy tüs (Ahmet Vefik Paa, 2000: 635) sınır anlamları ile anlam genişlemesine de uğrayarak, çehrenin sınırları, anlamında * Gençlerde yeni çıkan bıyık veya sakal. Çizgi gibi uzanan belirsiz hafif yol. Gibi ilave anlamlar da kullanılmıştır. [1]
Ayva tüyü, genç erkek ve kızların yüzünde yeni çıkan sarı tüyler. Hat, şiirlerimizde yanak, dudak, ben, saç, gamze ve çene ile birlikte kullanılan sevgiliye ait güzellik unsurlarından biridir.
Hat kelimesi divan edebiyatında daha çok yüz veya çehrede gözüken ayva tüyü gibi ince, zar zor seçilen kılları ifade eden bir kelime olarak daha sık geçmektedir. Erkek veya kadın güzellerin yüzünde gözüken bu ince ve sarı tüylere hat denmiştir. Hat veya hatt, yüzdeki ince tüyler ve sarı renkli ince sakal manasına gelecek şekilde kullanılan bir kelimedir[2]
Hat kelimesi hattatların yazdığı yaz manasına da geldiğinden yazı manasına gelen hat ile tür manasına gelen hat çoğu kez her iki anlama gelecek şekilde de kullanılır. Bu nedenle tüyler yüzün üzerine yazılmış yazılara da benzetilir.
O hat kim safha-i ruhsâre-i cânâna yazmışlar
Tamâma irmemiş tefsîrdür Kur'ân'a yazmışlar Şeyhülislam Yahya
Hat, sarı ince, ayva tüyleri olarak anber, misk ve reyhan gibi kokan gönül alıcı bir özellik olarak düşünülür. Sak Bu nedenle sakal ve bıyık haline gelmemiş ayva ve şeftali tüyler gibi olan tüyler kıymetlidir. Bu tüyler ise 14-15 yaşındaki gençlerde bulunur.
O mâhın hatt-i rûyın dil görünce hâle zann eyler
Ruh-i hoy-kerdesin görse gül-i pür-jâle zann eyler Koca Ragıp Paşa
"Yazı" anlamına gelen hat ile kullanıldığında “, tahrîr olmak, yazmak, harf, rakam ve karalamak" tabirlerleri ile tevriye , îhâm ve tenasüple kullanılır.
Çün çekdi hatun yüzün üzere rakam ey dost
Ol hasret ile iki cihânı yakam ey dost Cem Sultan
Yanakların etrafındaki tüyler bazen ormana, sebze bahçesine, hafif kararmaya yüz tutmuşsa düşman ordusuna vb benzetilir. Taze tüyler gençliği ve tazeliğe işaret ettiğinden hatt- ı sebz, sebze-zâı\ çemen, ter ve siyâh yeşilliği ve tazeliği ifade eden kavramlarla kullanılır.
Hat-ı nev-hîz gelmiş rûy-i âle inceden ince
Yine horşid yüz tutmuş zevale inceden ince Leskofçalı Galip
Ahmet TalatOnay’ın ifade ettiğine göre sebz, sebze ve yeşillenmek kelimeleri esrarı da işaret etmektedir.( bkz Esrar ve Gubar ( Divan Şiirinde )- Esrar ve Keyfiyet (Divan Şiirinde )- Esrar ve Gam Çekmek ( Divan Şiirinde ) Bu derecede şarap içenler sarhoşluğun en tatlı yerine ulaşmış demektir. Daha fazlasını içmek sarhoşluğun derecesini arttıracaktır.[3]
Hat ince tüyler anlamı ile Hızır, Zulumat ülkesi ve Ab-ı Hayat ile birlikte de kullanılır. ( BKZ Ab-ı Hayat Ab-ı Hayvan Bengisu Nedir Beyit örnekleriyle ) İnce tüyler daime genç kalmayı ifade ederken kararmaya başlayan kıllar ise Zulumat ülkesi gibi karadır. Sevgilinin yüzündeki tüyler gürleşmiş ve kara renkli hale gelmişse sevme zamanı da geçmiş demek olur. Bu kara kıllar, fitne fesat çıkaran, öfkeli bakmaya başlayan, cadu bakışlı, orman veya düşman ordusu gibidir. Bu kıllar arık kötü, fena, kara ve kesrettir.
Kı câdû gözi sâhir hat u hâli fitne
Leşker-i şîve ile aldı göñül kişverini Nev’î,
Sevgilin ağzı ve dudakları âb-ı hayât suyu iken, etrafındaki tüyler de o suyun etrafında yeşeren hatt-ı sebz olarak hayal edilir.
Vehbî yakışmış ol leb-i cân-bahşa hatt-ı sebz
Gûyâ kenârı çeşme-i Hızr'ıñ çemenlidir Sünbülzade Vehb
İnce tüylerin kalınlaşıp kararmaya başlaması sevgilide ki güzelliğin sonbahara dönüşmesine benzetilir. Böyle olunca artık sevgilinin yanağı güle, siyah tüyler de dikene benzer.
Tüy anlamındaki hat ile yzı anlamındaki hat birlikte düşünülünce yanak bir defter sayfasına veya mushafa, hat ise onun üzerine yazılan âyetlere, surelere ve mushaflara yazıldığı gibi rakamlara benzetilir. Bu noktadan hareketle sevgilinin yanağı ve üzerindeki tüyler aşık için Mushaf’ın tefsiri , hüccet, nâme, mektup, muska, takvim , berat veya ferman haline gelir. ( bkz Mushaf Nedir Mushaf Hat ve Sevgilinin Yüzü İlişkileri)
Gün yüzinde hat belürse gözlerüm giryan olur ,
Hale görinse kenar-ı mahda baran olur Hoca Dehhani
“Hat'ın misk kokması nedeniyl Hıta, Hatâ ,Hoten ve Tatar kelimeleri kendini gösterir. Bunların yanında o anber ve reyhan kokusu da taşır. Yüz veya yanak Rûm olunca misk de bu diyarda bulunmayan ve bu nedenle kıymeti artan Hıta mülküne benzer.”[4] ( bkz Hıta Hatâ Hoten Ülkesi Ahular ve Güzellerin Şehri )
“Hat ve misk kara renklidirler. Şâirler miskteki karalığı, hat'ı kıskanmaktan dolayı göstererek hüsn-i talîl yaparlar. Saçlar sünbül olunca hat reyhân olur.”[5]
Çin-i zülfün miske benzettüm hatasın bilmedüm
key perişan söyledüm bu yüz karasun bilmedüm. Ahmet Paşa
Ol saçı sünbül yüzi bedr aya sıhhat yaraşur
Ol ruhı lâle lebi hamrâya sıhhat yaraşur Mihri Hatun
Kilk-i kudret hat-ı reyhânıñı nâ-gâh yazar
Safha-i sîneme medd-i elif-i âh yazar Sünbülzade Vehbi
Âşık sevgilininim yüzündeki tüylerden ve yüzden çeşitli anlamlar çıkarır. Sevgilinin tüyleri ve yüzündeki işaretler onu çeşitli hayallere ve benzetmelere sürükler. Bu yüz sevgiliyi yakan bir gül, ateş vb olabilir. Böyle olunca sevgilinin yanağındaki tüyler duman, bulut, buhar, yağmur vb haline glir. Hatta bu tüyler sertleşmeye ve kararmaya yüz tutmuşsa, fitne belâ, tılsım ve efsûn çıkarmaya başlayan fitneci haline dönüşmeye, düşman ordusuna benzeyen kara giysili askerlere benzemeye başlar. Siyah tüyler devr-i kamere, Ay’a benzetilen beyaz yüzün üzerine düşen gölgeler gibi görünür.
Tab'm gorunur kamet-1 dilber gibi mevzun
Şi'rin okunur hatt-ı sanem gibi dil-ara Ahmed Paşa
Leyletu'l-kadr sacı alnı durur bedr-i murur
Şa'şaa hatt-ı sefidi yuzu hurşid-misal Yahyâ Bey
Hatt-ı miskînüñ lebüñde anber-i sârâ satar
Ruhlaruñ mihr ü mahabbet benlerüñ sevdâ satar Hayali Bey
Hatt u leb ü izârı ruh-ı yâri bozdılar
Tagıldı müşterîleri bâzârı bozdılar Şeyhülislam Yahya
Başına zülf-i ruhından rahle-i mushaf ki kor
Tıfl-ı eşküm ol hevâdan sûre-i Ve’n-Necm okur Gelibolulu Sun’î (1486- 1534)
Hatt-ı Câm Hatt-ı Sağar Nedir ve Cemşid-i Hurşid'in Kadehi
Hatt-ı Yakut Nedir. ve Yakut el Mutasımi
Hatt-ı Câm Hatt-ı Sağar Nedir ve Cemşid-i Hurşid'in Kadehi
KAYNAKÇA
[1] Kamus-i Osmani: 16613
[2] . Şahamettin Kuzucular https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/gul-siirimizde-gul-sevgili-yanak-ve-bulbul/104663
[3] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/hatt-i-sebz-ve-hatt-i-ezrak-nedir/110375
[4] İskender Pala - Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı yayınları, shf 213
[5] İskender Pala - Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı yayınları, shf 213
