Tezhip SanatıTerimleri: Serap Çağrıcı

21.08.2016

Yazan: Serap Çağrıcı

Tezhip Sanatında Kullanılan Terimler

1:ABADÎ Anadoluda; ÇİN Orta Asya ve Hintistanda Allahâbâd gibi isima alan yerlerde yapılan kâğıtlara abâdî ıtlak olunur (Hintten geleni makbul sayılırdı

2:ACEM SANATKÂR Türkiyeye hariçten gelmiş Sanatkâra ıtlak olunur Arabın gayri mânası gelirse de bizde şark tarafında bulunan milletlere Acem denmiştir Bunlara Asya Türkleri de dahildir Bu tâbirden şimdi dünya yüzünde yalnız İranlılar kastedilmektedi

3:AHER (Ahar) Kâğıt terbiyesine verilen isimdir Yumurta akiyle yapıldığı gibi ayrıca pişmiş toz pirinçle de yapılır ki buna pirinç âheri derler.
4:ALTLIK Hat Sanat ile uğraşanlar ve Hattatlar, Ressamlar ve müzehhiplerin yazdıkları ve yapacakları işlerinde altında bir karton veya mukavva gibi kullanılır Bunun sureti mahsusada yapılmış ve itinâlı olanları vardır Yumuşak olması için bir çok kâğıtlar konur ve dört kenarından yapıştırılır Üst ve altına nakışlı ve yazılı bazan resimli ve çıkmaması için verniklenmiş süslü kâğıtlar konmuştu

5:ALTUN CEDVEL Altın ezmeğe mahsus tabaklara da her ne kadar Altın tabağı denilirse de bunlar büyük kıtadadır.Mertebânî tabak denir Ayrıca bunlarda ezilip ufak ve ateşe mukavim olanlarına konan ufak tabaklara Altın tabağı ismi verilir İçinde ezilmiş altun var demektir

6: ARA SÜSLER Sahifelerin metin araları boşluklarına yapılan tezyinata ıtlak olunur.

7:BAŞ USTA Baş üstâd, baş hoca mânasına gelir Usta üstâdın Türkçeleştirilmiştir.

8:BAŞLIK Eserin ilk sahifesidir Metin sahifenin ortasından ve bazan üçte birinden başlar, üstüne Besmele ve onun gibi münasib bir ibâre ile tezhipli bir kısım yapılır ki buna başlık denir.

9: BERMUCİBİ RÜZNAME Topkapı Sarayının müstakil bir binada Nakışhanesine göre kadrosunun bildirdiği esaslar dahilinde mânasınadır Nitekim eski ve kabiliyetli yeni ve müstaid olan Sanatkâr ve namzetlerinin alacakları günlük ücretlerde de bir nisbet vardır Burada bu cihetin tasrih edildiği anlaşılmaktadır (Muhasebe dairelerinde tutulan bu türlü defterlere sonrada îcâbına göre kasa defteri Yevmiye defteri de denmişir).

10: BÖLÜKÜ RUMİYAN Yine toplu halde çalışan memleketimizin yerli sanatkârlarını şarktan gelen, zevkimize müdahele etmek isteyenlerden ayrılmak maksadiyle bir araya toplandıklarından onlara verilen ismidir.

11:BULUT Nakışlar arasında hususi bir şekildir Buna ÇİN bulutu da derler İstilize edilmiş ve münhanilerle uzatılmış bir bulut intibaı verir.

12:CEMAATİ NAKKAŞÂN=Toplu halde bulunan nakkaş ve ressamlar demektir (Sanatkâr kurumu mânasına gelen bir tâbirdir Saray teşkilâtı arasında geçtiği gibi Yeniçeri teşkilâtı arasında da geçer).

13:CEMÂATİ NAKKAŞÂNI HASSE Topkapı Sarayında müstakil bir binada çalışan ve sırf saraya ait bazı ve kitaplar ve ciltlerle meşgul olan zümreye ıtla
olunur.

14: CEMÂATİ RUM NAKKAŞLARI Şarktan XVI ncı asrı başında mahdut sayıda Tezhip ve müzehhip getirildikten spnra bunların görüşler ve zevkleri Türk zevkine uymadığından ve Türk Sanatkâriyle geldikleri Türkiyede menfaatlerine halel gelir korkusiyle her nedense geçinemediklerinden nakışhaneleri onlardan ayrılmış ve milli sanatkârlarımız bu isimle anılmıştır Türkler bu sayede kendi milli zevklerine yabancı bir tesir karıştırmamışlardır.

15:CİHET VERİLME (Hizmet yerinde de kullanılır) Diğer ilmî ve idarî mesleklerde olduğu gibi sanat sahasında da ilerliyenler de bir pâyeye nail olur Santatkârlar arasında bu şâkirtlikle başlar, sonra sıraya girer Halife (Kalfa) yani üstâd muavini pâyesine erişir, ondan sonra da üstad (usta) ve nihayet bütün ustaların da başı olur ki, o zaman çalıştığı şubeye göre nakkaşbaşı, müzehhipbaşı ve mücellitbaşı pâyelerine erişirler ve bu vazifeleri de kendilerine cihet (resmî bir vesika) verilmekle de maaş hususlarında ellerinde bir vesika olur.

16: CİLBEND Hattat ve Ressamların yazı ve Resimleri ve Tezhip eserleri sakladıkları miklepsiz yanları bazzan körüklü ve kapalı iki boş kapakı ciltdir.

17:ÇIRAK Bir ustanın yanında hizmet ederek öğrenen sanat tâlibine denir Usta ve çırak tâbiri meşhurdur Yani üstadın yanında çıraklıkla daha çok öğrenileceğin işarettir.

18:DİVÂN Şiir söyliyenlerin muhtelif şekillerde yazdıkları manzumelerin bir usulü mahsusa riayet olunarak sıralanmış olanlarına verilen bir isimdir ki yalnız şiir söyliyenlere değil bunları bu suretle derli toplu bir hale getirenlere Divânıvar tâbir edilir (Divan Şiiri tarzında şiir söyliyenlere de denir.)

19:ECDER Ejder Ejderhadan kısaltılarak söylenir Yılana benzer Ancak ayaklı, kanatlı ve ağzından alevler püskürdüğüne itikat olunan bir mevhum hayvan Bir nevi efsnevî yılan.

20:ELFAKİR ÜL HAKÎR Müslüman Türklerin ilim ve Sanatla meşgul olanları ve tarikatlerden herhangi birisine mensup bulunanları ekseiya ruhlarını tatmin etmelerinden mütevellit bir hisle insanların mânen fakiri ve hakiri mânasına gelemek üzere isimlerinin önlerine bu tevazu lâkaplarını takar ve bundan rûhânî bir haz duyarlar Bu zümrelere dahil olamıyan bazı mukallitlerin de bu tâbirlerden büyüklük duyarak sahte tevazu gösterdikleri de işitilmiş ve hattâ görülmüştür Bu ifadeyi gayet samimî olarak kullananlardan biri de Karamemi oluyor Onun sanatında kemâlini ne kadar hazmetmiş olduğunu bu umumî lâkap bildirmektedir (Bu gibi insanlar esâsen meziyyet dâvasında bulunmazlar):

21:HALKÂR Sırf altunla yapılan nakışlara denilir Ekseriya tahrir çevrilmez Çevrilirse tahrirli halkâr denir Yine altundan hafif gölgeler konur Ve bazan da hafif renklendirilir ki o zaman Şikâf tâbir olunur.

22:HASSA HÂRCI Sanatkârlar hakkında da bu umumî hüküm câridir Onlarda liyakat ve sanatta ilerlemeleri nisbetinde ücretleri muayyen bir terakki nisbetine bağlıdır Gayri muayyen ve her şahsa göre değişebilen bir ücret almazlar Bu miktar sanat kudretleri nisbetinde alacakları ücret pâdişahın maiyetine mahsus ücretlerden tesviye edildiğinin ve bu fasıldan para aldıklarının ifadesidir.

23:HATTAT Türkiyede tarihte, sülüs, nesih, divanî, ralîk ve celîlerini nefis olarak yazanlara ıtlak olunur Bunlar da icâzetnâme Diploma aldıktan sonra yazdıklarına imza koyabilirler.

24:HOKKA Hattatlarla müzehhiplerin kullandıkları içinde ekseriya siyah mürekkep bulunan ufak hokka mânasına gelir.Büyük veya küçük olsun boya konan kaplara çanak derler. Boya çanağı gibi Hokka denince mürekkep hatıra gelir.

25 İBDÂ (Kreasyon) Sanatın her devrinde ve her asra ait bütün teferruatını bildikten sonra şimdiye kadar yapılmıyan bir usulde yeni çığır açan bir üstâdın çok yeni üslûp ve tavırdaki orijinal ve yepyeni mevzularda verdiği şimdiye kadar yapılanlardan ayrı ve üstün örnekler Bir esasa bağlı olmıyan uydurma şeyler ibda sayılamaz.

26: İMZA Sanatkârların isimlerini bildirmek için resim veya tezhibin münasip bir köşesine koydukları işarete derlerBunlar bazan çok ufak atılır, kolaylıkla farkedilemez İyice aranmadan imza yoktur dememelidir.

27:İSTİLİZE TABİAT Taibatten örnek alarak sâde teferruata verilen tezyinî mahiyete ıtlak olunur.

28: KALEM Hem fırçaya ve hem de yontularak yazı yazılan kamışa ıtlak olunur Ayrıca duvarlara yapılan nakışlara kalemkârî ve kalem işi derler.

29:KARAMEMİ Kara Mehmedden kısaltılarak söylenmiştir Kanuni Sultan Süleyman zamanında nakışhanesi başustasıdır.

30:KARAMEMİVÂRÎ Karameminin kendisine mahsus bir zevk ve üslûpta yapılan ve şimdiye kadar başka bir yerde görülmeyip ancak kendisinde bulunan hususiyetlere işaret olmak üzere tarafımızdan söylenmiş ve alâkadarlarca tasvip edilmiş yeni bir terimdir Bu şekilde başkalarının yaptıklarında görülürse şurasını Karamemivârî yapmıştır denilebilirTalebemiz arasında bu vâdide eser verenler vardır.

31:KLÂSİK TEZHİB Zemin lâcivert ve altunla kaplı yapılan Tezhiplere ıtlak olunur Bu Tezhipler XVI ncı asırda Türkiyede pek çok yapılmıştır.

32: KOLTUK Yazılı sahifelerin münasip müstakil kareli köşelerine ıtlak olunur ki icabında buraları boş bırakmıyarak tezhip yapılır Buna koltuk işleme tesmiye edilir Karameminin tezhip ettiği Divanda koltukların sayısız örnekleri vardır.

33. KÖŞE Levhalarda kenar uçlara yapılan süslere verilen isimdir.

34 KÖŞE MİNDER Hattatlar, müzehhip ve ressamlar daima pencerenin yanına ışığı soluna almak üzere konan minerlerde oturur, buna köşe minder derler.

35 KUZULU CETVEL Sahifenin metni hududuna çekilen altunlu veya altunsuz cetvellerin dışına boştan trilingl bir tahrir daha çekilir:

36:KALE (KAP) 5000 sene önce eski Mısırda tahta lâhitler üzerinde görülmüş ve sulu boya ile yapılan nakışların bozulmaması için üzeri bir mayide eritilen bir nevi reçine ile kaplanmıştır ki bugün bu suda erimiyen ve temasla bozulabilecek altunlu ve sulu boyalı kap nakışları üzerine de kullanılan bir vernikdir ki hem cildin nakışlarının bozulmamasına, hem de parlak görülmesine yardımcı olur Kaplarda olanlarna da lâke, rugan derler.

37: MAZRÛF Bir şeyin muhtevâsı yani içine aldığı şey Mevzu Bir kitaba göre metni.

38: MEMİ Mehmedin Türkler arasında kısaltılmış şekliidr Esasen Mehmed Peygamberimizin isimlerinden biridir Aslı Muhammeddir Bu ismi alanlarında adı hürmetsizce söylenirse Peygamberimizin ismi küçültülmüş olur diye ince Türk terbiyesinin iktizası bu mübarek isim mümkün meretebe maskelenmiş Mehmede dönüştürülmüştür Rumelinde Mehmede Memiş, Şark vilâyetlerimizde Memo, Ege bölgesinde de Memi denmiştir.

39: MENAKİBİ HÜNERVARAN Mustafa Âli Efendinin yazı ve resimde zamanına kadar marûf olan sanatkârların hayat ve eserlerinden kısaca bahsede mühim bir eserdir Matbudur.

40: MİKLEP Eski yazma kitapların cildinin alt kapağı kenarına eklenen bir ektir ki ucu kapların ortasına kadar gelir, ekseriya kitaplar okunurken sahife arasında bir işaret gibi de kullanılabilir:

41: MİNYATÜR Bu tâbir yanlıştır demektir Fakat eskiden Türkiye ve İslâm döneminde yapılan kitap resimlerine ıtlak edilir:

42: MISTAR Kalınca bir kâğıt üzerine gerilmiş bir sıra ibrişimlerden ibaret bir çok satırlı kitaptır ki kâğıdın arkasına konarak parmakla yapılan atır izleri üzerine yazılır.

43:MURAKKA Bir kaç tabaka kâğıt bir tahta üzerine dört kenarından yapıştırılır ve her tarafı yapışmak üzere ne kadar kalın istenilirse o kadar tabak kâğıt konulup vücuda getirilen bir mukavvadır Bir de bunların üzerine yapıştırılan Sülüs ve Nesih yazılara da Murakka denir.

44: MUSAVVİR- Tasvir yapmak demektir Amma bundan yalnız portre yapan anlaşılmaz, her şeyi çizen, yapan; tasvir eden yani suretleştiren, şekillendirerek ifade eden demektir.

45:MÜHRE Kâğıtlar âherlendikten sonra cilâlamak maksadiyle üzerinde gezdirilen yuvarlak ve bazan iki kenarında sapı olan düz ve kalın camdır Kaymasını temini için biraz kuru sabun sürülür.

46:MÜŞTEREK ESER İki veya daha ziyade sanatkâr tarafından birlikte çalışarak yapılan eser.

47:MÜZEHHİP Ezilmiş toz altunla birlikte sulu guvaj boya ile tezyinat yapan sanatkâr.

48:MÜZEHHİP ÇEKMECESİ Her sanat erbâbının kabili nâkil ufak bir çekmecesi vardır ki en kıymetli malzemesi ve âletleri orada saklı durur Mezhhiplere ait olanlara müzehhip çekmecesi denir.

49:NÂKIŞ Resim ve nakış yapan demektir Daha fazla izahat için bakınız Halil Edhem: Elvahu Nakşiye Kolleksiyonu broşürü.

50: NAKKAŞ Resim ve nakış yapandır Daha fazla izahat için bakınız Halil Edhem: Elvahu Nakşiye Kolleksiyonu broşürü:

51:NAKKAŞ BAŞI Resim ve tezyinat yapan sanatkârların ve nakkaşların başı.

52 :NAKKAŞ SAÎ Mimar Koca Sinan asrında ve yanında yaşamış ve Tezkiretül Bünyanı yazmıştır Kendisi Mimar Sinan yapısı binaların nakkaş başısı sayılmaktadır O devirlerdeki eserlerde görülen nakışlar bu zatın olmakla meşhurdur Topkapı Sarayında, Ahmetpaşa camii meksure tavanı Takkeci camii nakkaşları bu zata izafe olunmaktadır.

53:NAKIŞHÂNE Bütün nakış yapan usta ve çırakların bir arada çalıştıkları odaya veya binaya derler Bilhassa Topkapı Sarayındaki bu isimle anılır:

54: Oyma . Ekseriya kap içine, orta ve kenarlara kâğıt gibi inceltilmiş deri üzerine ekseri Rûmî ve nadiren Hatai şekillerin oyulmasına derler. Buralara yapıştırılır.

55:RESSAM Levni XVIII inci asırda yetişmiş ressam Edirneli Abdülcelil Çelebidir Muktedir ve iftihar edeceğimiz kıymetli bir sanatkârımızdır Eşi ve iktidarı şark sanatında yoktur.

56:SAMUR FIRÇA Fırçaların müzehhip veya sulu boya ressamları içinde en makbulüdür Çok dayanır Uzun yanan bir mum alevine benzemesine ve ucunda ancak birkaç telli kıl buluması şarttır.

57:SANDIK Sanatkârların vaktiyle yangınlarda her şeyden önce nakletmeleri icap ettiğinden bütün kıymetli âletler, örneklerin ve kalıplarının durduğu sandıklardır ki küçüğüne çekmece derler Pek o kadar büyük değildir Kolaylıkla naklonulur Çalışılacağı zaman kapağı açılarak önüne oturulur.

58:SARI ALTUN Muhtelif ayârlarda olan bir nevi altın varaktır ki rengi koyu sarıdır 24 ayâr olanı makbul ise de ekseriya piyasada 22 ayâr diyerek satarlar İçinde fazla bakır olursa zamanla parlaklığını kaybeder ve kızarır.

59:SAZ YOLU Uzun dallar üzerine yapılan süslerdir Bunlar daha ziyade çiçekli veya yapraklı olur.

60: SELİKA FARKI Karakter farkı demektir ki bu memleketimizde ilerlemiş üstâdların sanattaki hususiyetini de ifade eder Meselâ Karameminin imzasız diğer bir eseri vardır ki onun olduğu selî
ası hususiyetinden anlaşılmaktadır:

61:SER BÖLÜK Sanatta çalışan ayrı ayrı grupların başına denir Bu tâbir cerrahlarda da vardır.

62:SİYAKAT Osmanlı imparatorluğunda devletin malî ve idarî kayıtların tutulduğu ve XVI ncı asrıdanberi kullanılan bir nevi Rika kırması gibi okunması ve yazılması pratiğe muhtaç resmî bir yazı şeklidir.

63:ŞAHÂNE NÜSHA- Çok itinâ ile tezhip ve tezyin edilmiş, icabında resimler yapılmış ve ciltlenerek padişâha takdim olunan veyahut bir büyük makama verilmeğe lâyık nüshaya ıtlak olunur Karamemi<0062r >nin Kanunî divânı da buna misâldir.

64: ŞAH KULU Şah kulu Rumî Şah kulu Bağdadî X uncu Hicri asırda Bağdaddan gelerek çalışmış farklı bir sanatkârdır.

65: ŞÂKİRD Resim, Tezhip ve Ehl i Hiref, Kaligrafi, yazı öğrenmek arzusunda olup çalışan öğrenci.

66:ŞİKÂF- Halkâri yapılan işlerin üzerine boya konmasına denilir Boyalı halkâr demektir.

67:TAHRİR FIRÇASI 0, 1, 2 numara samur fırçalara tahrir fırçası denir Eskiden müzehhip ve ressamlar kendileri de yaparlardı Şimdi hazır olarak zaman zaman piyasaya gelen iyi fırçalardan seçilerek yapılmaktadır.

68: TA\'LİK HAT IX ncu Hicrî asırda şarkta icâd olunmuş bir yazı şeklidir Türkler bunda da ileri giderek kolaylıkla ayrılabilen bir Tür ta\'lîki üslûbunu ibda etmişledir.

69 Tezhip, Altun ile yapılmış süsler.

70. TİLMİZ Öğrenci- Şâkird.

71 TÜRK TA\'LÎKİ Ta\'lîk XV inci asır başlarında Anadolunun şarkında icat edilmiş bir yazı şeklidir İralı hattatlar bunu en güzel yazanlar arasında gösterilir Meselâ İmâd ta\'lîkde en ileri üstâdlardandır Osmanlı Türkleri de bu yazıda çok kıymetli hattatlar yetiştirmişlerdir Bunlar yalnız onu taklit ile kalmamışlar, kendi ince zevkli üslûplarına da sokarak bir Türk Ta\'lîki usulü or
aya koymuşlar ve bunda da muvaffak olmuşlardır.

72:TÜRK TEZHİBİ Şarkta İslâm sanatında müslüman olan her millet birbirinden almış, bu meyanda Selçuk ve Osmanlı Türkleri de mahallî ve ince zevklerini katarak kendilerine hâs bir usul vücuda getirmişlerdir ki bugün bir Arab ve Acem denen ekollerden ayrı bir tavır ve tarz kazanarak diğer kısımlarda olduğu gibi tezhibde de bir Türk tezhibi doğmuştur Bunun da her asra göre bize mahsus hususiyeti vardır ki görmeğe alışanlar farkeder. Karamemi eserleri bundan bir şubedir.

73: ÜSLÛB Tavır, tarz mânasına gelir ki san\'atta ilerlemiş ve ibdâ\'kârane eserler vermiş
stadların tercih ve ihtiyar ettikleri yol demektir.

74: ÜSTÂD Maltre, kıymetli bir sanatkar.

75 VARAK İki sahifeden ibaret yaprak mânasına gelir Eskiden yapraklara önlü ve arkalı A ve B sahifelerine numara konmaz, yalnız yaprağın sol üstüne rakkam konurdu, daha eskiler rakkam da koymaz sol yaprağın başında ilk harf veya kelimeyi sağ yaprağın alt iç köşesine yazarlar ve ciltli olmuyan yapraklar karışırsa bundan bulunurdu Son senelerde bazı kitapların tasnifi esnasında sahifelere de numara konuyor Lâkin varaklara numara konulmağa da devam edilmektedir

76 YEŞİL ALTUN Altun gümüşle karıştırılarak yapılmış bir halitadır ki Fransızlar Citron renkli derler Bu da az olarak altunlar arasında güzel bir fark yaptığından kullanılır

77 YUMURTA AKI AHERLİ Eskiden Türkiyeye hariçten gelen kâğıtlar ham olarak yollanırdı Âdeta emici bir kâğıt gibidirTerbiye edilmeden kullanılamaz Bu maksatla kâğıtların üzerine bir miktar su ve şap ile eritilen yumurta akı sürülür ve tavlanınca üzerinden mührelenir Kâğıda yazılınca hem mürekkep kâğıda nüfuz etmez, hem de kâğıt parlak olur

78 ZAHRİYE (Zahır, Arapça arka sırf demektir) Lâkin ilk başlangıç sahifesinden önce ekseriya temellük kitâbeleri ve bazı kayıtlar ve çok süslü tezhipli ve boş sahifelere denir

79 ZARF Bir şeyi kavrayan, ihâta eden Kitapta kabı ve metin harici kısım mânasına gelir

80 ZEMİN DOLDURMA Bir tezhibin şekli belli olup altunları sürülerek tahriri bitince araları münasip renklere boyanırsa buna zemin doldurma denilir

81 ZERDÜZ Altun ile iş yapan, altunla yapılmış iş Kap Sırmalı kap mânasına da gelir

82 ZEREFŞAN Varak altun toz haline getirildikten sonra jelâtinli su ile karıştırılıp fırça ile kâğıt üzeimne serpilmesinin bir şeklidir Sonra zermühre sürülerek parlatılır Kâğıtların yazı ve süsleri zemininde kalır

(Alintidir) Hazırlyan : Serap Çağrıcı