Halluh Hoten Nevşâd Şehirleri ve Ferhar Güzeller Mabedi

23.06.2016

Halluh - Ferhar Güzeller Mabedi Hoten ve Nevşâd Şehirleri

Halluh – Hoten ve Nevşad, adları divan şiirlerinde sık sık geçen meşhur Türkistan şehirleridir. Halluh ve Neşad, misk kokusu, ahuları ile meşhur olan Hoten ile birlikte aynı bölgelerde bulunan ve eski şiirimizde adı sık sık geçen Kunduz eyaletinin Belh şehri yakınlarında Hoten ile birlikte aynı bölgede yer alan şehirlerdir. Farhar-ı Halluh Türkistan’da Hıta ile Kaşgar arasında güzelleri, puta tapan insanları ve sanatçıları ile ünlüdür. [1] Ferhar şehri ve mabedi ise Türkistan’da Hıta ile Kaşgar arasında güzelleri ve puta tapan insanları, güzel sanatlar ile uğraşan sanatçıları ile ünlü bir şehirdir. Ferhâr şehir eski edebiyatçıların düşünme biçimlerinde doğu Türkistan’daki putperestlerin yaşadığı, büyük bir mabedi olan , mabedinin içinde ise mabedi ziyarete gelenlere ikram edilen yetmiş tane güzeli olan bir şehirdir. ( bkz Ferhâr Güzeller Mabedi )

Kısaca Halluh ve Nevşad şehirleri , eski edebiyatta ziyarete gelen misafirlere ikram edilen güzellerin bulunduğu putperest mabetlerinin bulunduğu ç şehir olmaktadır.

Halluh şehri, Karluk, Kalaç ve Uygur Türklerinin yurdu olan Hotan’ın, Türkistan’ın cenubunda, Kunduz ve Belh bölgelerini içine alan, Sogd , Demirkapı’nın güneyinde, Tohâristân ‘ın "küçük ordu"su Belh 'in güneyinde bulunan bir yerdi.[2] Karluk ve Uygur Türklerinin sanat eserleri ve pek çok güzelliklerini bünyesinde saklayan bu bölgenin adı “Farhar-ı Halluh" mabedi tabiri ie Anadolu Türklerine kadar gelmişti. “Karluk ve Kalaç Türklerinin Araplaştırılmış adlan olan Halluh ve Halac kelimelerinin Arap harfler ile yazılışı birbirine çok benzer ve İslâm kaynaklarında bu iki Türk boyu birbiri ile ekseri karıştırılmıştı. "[3]

Halluh Şehri ile Karlukların adı bir birlerinin yerine de kullanılmış, Halluh , Çiğil ve Yağmâ Türkleri , Çiğil Ve Yağma güzelleri ve Nevşâd şehirleriyle birlikte ele alınmıştır.( BKZ Hıta Yurdu Hoten Ahuları Hata Çiğil ve Yağma Güzelleri) Çiğil, divan şiirinde kara, kaşlı, kara gözlü, uzun kirpikli, ak yüzlü putperest güzellerinin bol olduğu bir ülke gibi düşünülmüştür. Çiğil sözcüğü divan şirinde Huban-ı Çiğil olarak da geçer. Huban-ı Çiğil ise Çiğil güzelleridir. [4]

Zahid öz tespihini küfr ehli zünnarın sever
Ben büt-ü Çin isterem her kimse öz yarin sever. Tebrizli Kavsi[5]

'İmârın emr idüp hüsn-i tabi' at muktezâsınca
Rüsüm-ı tar~ u tarzın itdi reşk-i Halluh u Nev-şâd Nahifi (Aypay 1992: 273)

FARHAR-I HALLUH ŞEHRİ VE GÜZELLER MABEDİ

Farhar-ı Halluh, Budist Karlukların önemli kentlerinden birisidir. Bu illeri kuran Karluk ve Uygurlar, Budist kültürü ve sanatını yakından tanımış ve bu etkiler altında kültür sanat, mimari resim edebiyat ve güzel sanat dallarında ileri gitmiş; bu bölge Uygur idaresi altında önemli bir kültür merkezi haline gelmişti.

Tuhfe-i Vehbi’ye göre Halluh şehrinde bir güzeller mabedi - Farhar - vardı. “ bu şehirde nefislerini putların hizmetine vakfeden yetmiş kadar güzel varmış, bunlardan biri öldüğü zaman yerine nazirini koyarlarmış. Bu puthaneye bir kafir gelirse rahipler o kızları göstererek istediğini beğenmesini teklif edermiş. O kişi de hangisine meyl ederse o kızı seçip onunla halvete ( görüşmeye) girip visaline nail olurmuş”[6] “ Bu şehre gelenler bu şehirdeki mabede girmekte, mabed’de hizmet eden “ yetmiş güzel kızdan birisine tutulmakta kızların güzelliğine kapılanlar o şehre ve Budizm’e bağlanmaktaydı”[7]

Eyledim ol büt-i nâzendeyi nâgah hayal
Oldu kalbim yine büt- hane-i ferhar gibi Elmastraşzade Hilmi

Büt- i Ferhar’a benzer bir püser gördüm Sıfâhanda
Ruhun Şehname-i hüsn üzre tesavir-i Acem sandım Sünbülzade Vehbi

Eski devrin kaynaklarına göre Türkistan da adı ferhar olan ve yukarıdaki Ferhar şehrindeki mabede benzer mabedi olan iki Ferhar şehri daha bulunmaktadır. Bunlardan bir diğeri de muhtemelen Nevşad şehrindeydi.

Gitti sevdâ-yı hat- ı müşgin ile şûride dil
Çin ü Tâtar u Hıtâ’dan Hallud’u Nevşâd’a dek     Aynî

Bu zîbâ hüsn ile mümkün mü olmamak meftun
Arûs-ı nazmına hûbân-ı Halluh u Nevşâd                  Neşati

Şahid-i nazmımı bu işve ile görse eğer
Dilber-i Halluh-u Nevşâd çekerler gerden      Ayni
Bu beyitlerden de anlaşıldığı gibi, Halluh ve Nevşâd şehirleri Çiğil Yağma, Karluk ve Uygur güzelleri “Türk-i Perizat“ ları ile meşhur olan şehirlerdir.   Toharsitan, Kunduz ve Belh bölgelerini de içine alan Doğu Türkistan’nın bu şehirleri Farhar adı verilen mabetleri, bu mabetlere uğrayanlara ikram edilen güzelleri, bu konularda üretilen efsaneleri ve bu mabetlerdeki güzellerle birlikte yaşamayı tasarlayan şairlerin hayalleri ile meşhur şehirlerdir.

HOTEN AHULARI VE MİSK KOKUSU

Halluh ve Hoten misk kokusu, ahuları güzelleri, güzeller mabedi ve sanatçıları ile divan edebiyatına adı geçen Türkistan şehirleri oldu. “ İlk ismi Yotkan olan Hoten, Eskiçağ’dan itibaren Budist kültürünü Orta Asya’ya bağlayan en önemli merkezi teşkil etmiş” [8]ahuları ve misk kokuları ile divan şairlerinin şiirlerini süslemiştir. Misk kokusu her ceylandan değil sadece Hoten’deki ceylanlardan çıkartılan bir kokuydu. Bu yüzden bu bölge divan şiirinde Hıtay (Hıtâ, Hatâ) , misk (müşg) , âhu , müşg-i Hoten, âhû-yı Hoten , Halluh gibi kelimeler    ahu, misk, ceylan ve Hıta güzellerini ifade eden anlamları ile çok sık kullanılmıştı. ( bkz Ahu 'yı Hoten- Ahu'yı Misk- Ahu'yı Müşgin Nedir.)

Dişleri dürr-i ‘Aden gözleri âhû-yı Hotan
Ruhı gül-berg-i semen gamzesi Tâtâr olsun SA‘ÎD GİRAY

Dişleri Aden incisi gözleri Hoten ahusu, ruhu kıymetli gül yaprağı bakışları Tatar olsun.

Ey çeşm- i ahu hicr ile tenhalara saldın beni
Çün nafe bağrım hun edip sahralara saldın beni        İsmail Dede

Feyz-i tıynet başkadır şu hı suret başkadır.
Her gazalı sanma ki deşt- i Hoten ahusudur.   ( Koca Rağıp Paşa)

Zülf İrem bâğında irmiş hûşe-i müşgîn-‘ineb
Ruh Hıtâyî yaprag asmış Çîn nigâristânıdur           Ahmed Paşa

İşittik cümle hûbâna Hıtâ’dan armağan gelmiş
O zülf-i müşg-i Çîn başdan nigârın pâyına düşmüş     Zatî

Deyr-i dil böyle sanem-hâne-i Ferhâr olmak
Hep senin ey büt-i nâzende hayâlindendir                     Nedîm

Musâdif olmadım Ferhâr u Çîn ü Sind ü Kabil’de
Siyeh hâl ü siyah mû böyle bir kâkül-perîşâne                     Sünbülzade Vehbi

Farhar-ı Halluh ile birlikte adı sık sık geçen diğer Türkistan şehri olan Hoten’de yaşayanlar ceylanları sürü sürü besler, Hotenli avcılar bu ahuların göbeklerine   kese bağlarlar, hayvanın nafesinden ( göbeğinden) dökülen kirleri veya yara kabukları bu keselere dolar, avcılar yılda bir kez hayvanları yakalayarak göbeğindeki yaradan dökülen kara renkli nafeleri ( yara kesesi, yara kabukları) toplar ve misk kokusu çıkartılan bu naifeleri satarlardı.   [9] Bu kokular ise eski dünyanın en paha biçilemez kokularıydı. ( bkz Ahu 'yı Hoten- Ahu'yı Misk- Ahu'yı Müşgin Nedir.) Hotan, Hıtâ veya Huten olarak da bilinen bu şehir güzelleri ve ipek ürünleriyle de meşhurdur. Burada dokunan kıymetli ipek kumaşlara Hatâyî/Hıtâî denmiştir.

Bir Hatâyî dokuyup kârgeh-i gülşende
Arz ider pâdşieh-i âleme kâlâ lâle               İzzet Ali Paşa

Günümüz ve çağdaş edebiyatımızda, Hoten, Halluh ve Nevşad şehirleri unutulmuş olsa bile Ahuları, Tükistan ahularının ve ceylanlarının kimi özellikleri misk kokuları, hatta Hıtaî veya Hataî kumaşlarının adı yaşamaya devam etmektedir.