Kategoriler EDEBİYAT Edebiyat Terimleri Mazmunlarİrticâl ve İrticâlen Nedir

İrticâl ve İrticâlen Nedir

27.06.2017

İrticâl ve İrticâlen Nedir Doğaçlama Şiir

Osmanlıca yazılışı: irtical : ارتجال

Osmanlıca yazılışı irticalen / irticâlen : ارتجالا

İrtical sözcüğü Arapça kökenlidir ve irticalen kelimesi ile aynı kökten gelmektedir. İrtical kelimesi sözlük anlamlarıyla: önceden düşünmeksizin, doğaçtan, doğaçlama manasına gelir.

irticalen sözcüğü de hazırlıksız olarak, düşünmeden konuşmak, hiç düşünmeden[1] doğaçlama şiir söylemek anlamlarındadır. İrtical ve irticalen sözcüklerinin Türkçede eş anlamlısı doğaçlama kelimesidir.

Edebiyatta ise düşünüp tasarlamadan, şiir söylemek, doğaçlama şiir söyleme, içe doğduğu gibi söyleme, düşünüp tasarlamadan şiir söylemek manalarında kullanılan anlamında bir edebiyat terimidir.

İçe doğduğu gibi şiir söylemek eylemini karşılamak manasında rticâlen kelimesi ile birlikte bi'l-irticâl, bedâheten, bi'l-bedâhe ve füc'eten kelimeleri de kullanılır.

Doğaçlama söylenmiş şiirlere irticâlî veya bedîhe adı verilir.

İrticâl kelimesi bir terim olarak daha ziyade şiir için kullanılmış, türküler, ağıtlar ve ozanların doğaçlama olarak söyledikleri şiirlere irticalen söylenmiş şiirler denmiştir. Bu şiirlerin irticalen nasıl söylendiğini açıklamaya kalkarsak: örneğin elim bir hadise sonrasında ölen bir kişinin arkasından o anda söylenen bir ağıt önceden hazırlanmadan üzerinde düşünülmeden o ağıtı söyleyen kişinin o anda aklına gelen o andaki duygularını ifade eden bir şiir olur. Ve yahut da şıkların atışma taşlama veya muamma türünde bir birleri ile yarıştıkları esnada söyledikleri şiirler irticalen söylenmiş şiirler olmaktadır.

İrticalen söylenmiş şiirlere divan şiirinde de rastlanılır. Örneğin Kıt'a ve müfred gibi kısa şiirler veya şiir parçaları irticalen söylenebilir. Bunun yanında gazellerin matla beyitlerinin genellikle irticalen düşünüldüğüne dair kuvvetli kanılar ve kanıtlar da vardır. İrticâlen söylenmiş ilk beyitlere ilham beyitleri de denilebilir.

Halk şiirinde irticalen şiir söyleme geleneği oldukça yaygındır. Âşıkların bir topluluk karşısında yaptıkları atışmalar, hoşlamalar, meydanlaşmalar vb irticalen söylenen şiirlerden oluşur. ( bkz Âşık Şiirinde Atışma Deyişme Karşılaşma Meydanlaşma ) Hatta ortaya bir ayak atılarak âşıkların bu ayak üzerinden atışmalarını meydanlaşmalarının sağlandığı canlı gösterile irticalen söylenmiş şiirlere en güzel örnek olmaktadır. Bu tür şiir söyleme yeteneği bulunan âşıklar bir topluluk önünde önlerine sazlarını alıp ortaya atılan bir ayak üzerinden bir birleri ile irticalen atışmaya başlarlar. Hatta bu doğaçlama atışmaların lebdeğmez ve muamma türlerinde dahi yapılabilmiş olması bu işin ne denli yüksek seviyeye ulaştığını kanıtlamak açısından önemlidir. ( bkz Lebdeğmez Nedir Tüm Özellikleri ve Örnekler )

Her yıl Konya'da düzenlenen âşıklar bayramında ve âşıklar ile ilgili olarak yapılan çeşitli organizasyonlarda bu gelenek hâlen sürmektedir.

Divan şiirinde de irticalen şiir söylendiğine dair bazı rivayetler vardır. Nef î'nin (ö. 1635)IV. Murad huzurunda irticâlen bir kaside söylediği iddiası yapılmıştır. Nitekim Şeyyad Hamza , Necati Bey , Ahmet Paşa , Zati , Bâkî , Nâbî gibi usta şairlerin irticalen nükteli beyit ve kıtalar söylediklerine dair çeşitli mecmualarda çeşitli rivayetler yazılmıştır. [2]