Kemal Ümmi Hayatı Eserleri Menkıbeleri

KEMAL ÜMMİ 

15.Yüzyılın birinci yarısında yaşayan Kemal Ümmî, asıl adı İsmail olan, kişiliği halk arasında efsaneleşen Anadolu sahası Halveti mürit, derviş ve halifelerinden, tasavvufi konularda şiir yazan, tahsil görmediği için Ümmi mahlasını alan 15. yy önemli şairlerindendir.

Kaynaklarda hayatı hakkında çok fazla bilgi olmayan Kemal Ümmi hakkındaki sınırlı kaynaklardan onun Karamanlı olduğu anlaşılmaktadır. Sınırlı sayıda bilgi veren aynı kaynaklara göre Erzincanlı Şeyh Bahaeddin'in dervişlerinden biri olduğu bu Şeyhin dergâhında bir müddet ona bağlı olarak yaşadığı, Niğde de doğduğu yolunda bazı bilgiler vardır. Divanındaki bir şiirinden Halvetî tarikatına mensubiyeti ve şeyhinin Ubeydullah Hâmid olduğu ortaya çıkmaktadır. [1]

Bazı kaynaklar onun Niğde de doğduğu ve asıl adının İsmail olduğu görüşünde birleşirler. Kimi kaynaklar ise Horasan’dan gelen bir ailenin çocuğu olarak Bolu Gerede'ye gelip yerleştikleri yazılmaktadır.[2] Buna rağmen kariyer sahibi araştırmacıların genel kanısı onun Karaman doğumlu olduğu yönündedir. Halk içinde evliya mertebesinde görülen Kemal Ümmi'nin adına menakıpnameler de yazılmıştır. Adına yazılan bir menakıpname’de; "Sâfî Sultan'dan el aldı dirler." şeklinde bir ifadeye göre o zattan da feyz aldığı anlaşılmaktadır. [3] Ünü Anadolu sınırlarına da taşan Kemal Ümmi’nin çok sevilmesi yüzünden Karaman, Manisa, Mudurnu ve Niğde Mevlevîhanelerinde makamları vardır. Ömrünün çoğunu Niğde'de geçiren Kemal Ümmî rivayete göre Bolu civarında da bulunmuştur. Kimi kaynaklara göre kabri Niğde'de Yenice Mahallesinde bulunmaktadır. Latîfî ve  Gelibolulu Ali Mustafa onun Karaman’ın Lârende kasabasından olduğunu, müridlerinden menâkıbını yazan Âşık Ahmed ise Horasan’dan geldiğini söyler.[4] ( BKZ  LATİFİ VE TEZKİRETÜ'Ş ŞUARA )

Kemal Ümmî’nin yaşadığı ve öldüğü yer hakkındaki bilgiler birbirini tutmamaktadır. "Latîfî ve Âlî Mustafa Efendi onun Karaman’ın Lârende kasabasından olduğunu, müritlerinden menakıbını yazan Âşık Ahmet ise Horasan’dan geldiğini söyler. Bu kaynağa göre Kemal Ümmî, Anadolu’ya gelince Bolu çevresindeki Aladağ ve Bozarmut civarında yaşamış, Bolu halkını irşada çalışmış, Hacı Bayram-ı Veli’nin sevgi ve ilgisine mazhar olmuştur. Âşık Ahmet, Kemal Ümmî’nin Bolu’da metfun bulunduğunu ve üç oğlu olduğunu bildirerek bunlardan Cemal ve Sinan ile ilgili hikâyeler de anlatmıştır  " [5]Öldüğü yer ve mezarı hakkında başka rivayetler de vardır. Bursalı Mehmed Tâhir Karaman ile birlikte Manisa’da da Kemal Ümmî adına bir mezar olduğunu kaydeder. Abdülbaki Gölpınarlı, Muğla’da tekkesi ve mezarı bulunan Seyyid Kemal ile onun aynı kişi olması ihtimalini düşündürecek bir kayda dikkat çekerse de daha sonra Nihad Sâmi Banarlı gibi Niğde Mevlevihane’sinde gömülü bulunduğu rivayetine temas eder. [6] Anado­lu’da, sevilen mutasavvıfların çeşitli yer­lerde kabirlerinin bulunduğu inancına ve geleneğine bağlanarak Kemal Ümmî’nin adına da birçok makamın izafe edilmesi tabiidir. Ancak şeyhinin Lârendeli ( Karaman )  olması dolayısıyla da bir süre burada kalmış ol­abilir. Son durağının ise Bolu olduğu yapılan araştırmalar neticesinde anlaşılmıştır. [7]

Kemal Ümmi'nin düzenli bir tahsil görmeden yetiştiği için şiirlerinde Ümmî mahlasını kullandığı da belirtilmektedir.[8] Prof. Dr İsmail Ünver'in verdiği bu bilgilere dayalı olarak Divan oluşturacak kadar edebi ve tasavvufi bilgiler biriktiren Kemal Ümmi'nin bu bilgilerini o halde  tekkelerden edindiğini kabul etmek zorundayız. [9]

Kemal Ümmi hakkında çalışma yapan Bülent Kaya “3179 Numaralı Temettüat Defterine Göre Tekke-i Ümmî Kemal Karyesi” adlı yüksek lisans tezinde bir görüşe göre Ümmî Kemal’in Dağıstan'da şimdiki Baytogay köyünün yerinde bulunan Kounkala adlı eski Kumuk köyünde doğduğunu yazmıştır.  İlk tahsilini köyünde tamamladıktan sonra Şirvan'da okuyup Osmanlı ülkesine gelmiş olduğunu Hayati Yavuzer’den nakletmiştir. Bu bilgiye bakılırsa Kemal Ümmi’nin hiç tahsil görmediğine dair genel kanı sarsılmış olur.

Ancak Şeyh Cemâl-i Halvetî pirdaşlarından ve Muhammed Bahâeddîn-i Erzincânî halifelerinden olduğu konusunda bütün kaynaklar birleşmektedir (Uçman, 1986: BTK, C 3, 39). “Bazı metinlerde Kemal Bey olarak da zikredilen hazretin mensuplarına Kemâlîler denir “ (Ünver, 2002: TDVİA, C 25, 229) şeklinde bir görüş belirtmektedir.  (Kaya, 2008: 7) [10]

Şeyh Muhammed Bahaeddîn-i Erzincânî'nin halîfelerinden ve Şeyh Cemâl-iHalvetî'nin akran ve dostlarından olduğu adına yazılan bir Menakıpname’deki;  "Sâfî Sultan'dan el aldı dirler" şeklindeki ifade ile kesinlik kazanmıştır.  Safi Sultan adlı zat ile hem hal olduğu anlaşılan Kemal Ümmi'nin rivayetlere göre Niğde’ de ve bir müddet de  Bolu’da şeyhlik yaptığı anlaşılır.  Bolu’da iken tarikatında çok sayıda talibe ders verdiği ve müritler yetiştirdiği ortaya çıkmaktadır. Ününün çok yayılmış olmasını müritlerinin çok yere dağılmış olmasından kaynaklandığı kuvvetle muhtemeldir.

Mezarının da Nigde de olması münasebetiyle hayatının son dönemlerini Niğde de geçirmiş olduğunu tahmin etmek zor değildir. Kemal Ümmi'nin hayatının büyük bir bölümün Niğde de geçmiş olduğu ortadadır. Fakat ölüm yeri ve şekli hakkında Lâtifi’nin naklettiği bir menkıbeye göre, bir gün Kemal Ümmî ile Nesimi, Sultan Şuca tekkesine giderler ve burada Baba Sultan’ın bir koçunu kurban ederler. Baba Sultan ise, izin alınmadan yapılan bu işe fena hâlde kızar; Nesimî’nin yüzülmesini, Kemal Ümmî’nin de asılmasını emreder. Sonunda emir yerine getirilir; Nesimi’nin derisi yüzülür, Kemal Ümmî de idam edilir. [11]Şeklinde kafaları karıştıran bir bilgi daha vardır.

Kemal Ümmî XV. yüzyılda (? - öl. 880/1475) Anadolu’da yaşayan ilk mutasavvıf Türk şairlerinden biridir. Şiirde muhteva yönünden Yunus takipçilerinden olmuş, az sayıda hece veznini kullanmakla birlikte, XV. yüzyılda genellikle aruz vezniyle kaside, gazel, mesnevi gibi klâsik nazım şekilleri ile şiirler söylemiş; tekke şiirinde kendinden sonraki bazı şairlere örnek teşkil etmiş şöhretli bir şahsiyettir. Hayatı tıpkı Yunus Emre’de olduğu gibi menkıbelerle süslüdür. Şiirlerinde sade bir Türkçe kullanmış, aruz vezniyle yazmış olmasına rağmen halkın dilinden uzaklaşmamış, usta bir şairdir. İlâhî tarzındaki şiirleri ile şöhreti Anadolu sınırlarını aşmış Kırım, Kazan, Taşkent ve Özbek Türkleri arasında da tanınmıştır. [12]

Şiirlerinde dünyanın fâniliğini Allahü teâlânın sevgisini, dünya nimetleri ile güzel ahlâk ve ibadeti ve ibadetlere teşvik gibi konular işlemiştir. Bu mutasavvıf şairin Anadolu ve Türkistan'ın değişik yerlerinde Veli mertebesinde anıldığı hayatı hakkında oluşan menkıbelerden de anlaşılmaktadır. Onun hakkında yapılan rivayetlerden birisi de Fatih Sultan Mehmet ile ilgilidir.  Anlatılanlara göre, Ümmî Kemal’in şöhretini duyan Fatih Sultan Mehmet, şehzadeliği döneminde onu denemek ister.

Canlı bir askeri, tabuta koyarlar. Ümmî Kemal’e “Cenazemiz var, bunun namazını kıldırır mısın?” diye ricada bulunurlar. Ümmî Kemal namaza başlayacağı zaman, “Sultanım cenazenin niyetini canlı diye mi, ölü niyetine mi yapayım?” der, “ölü niyetine” cevabını alır. Namazdan sonra tabut açıldığında askerin ölmüş olduğu görülür. [13]

Bir başka anlatıya göre ise, II. Murat, Ümmî Kemal’e misafir olmuştur. [14]Vakit hayli ilerlemesine rağmen şeyhin bir hazırlık yapmadığını gören Murat Han şeyhten askerlerini doyurmasını istedi. Şeyh yanındakilerden bir tane kazan, bir saç ayağı, bir de mum istedi. Eline kepçeyi alan şeyh, ne yemek istediklerini sordu. Kepçeyi kazana daldırarak, istenen yemekleri, kepçeler dolusu olarak eratın karavanalarına boşaltır.  II. Murat ve beraberindeki zevat hayretler içerisinde kalarak Ümmî Kemal’in büyük bir veli olduğunu anlamış olurlar.

ESERLERİ

Kemal Ümmî’nin altı eseri vardır, bunlardan biri de Divan’ıdır. Divan’ında iki bin üç yüz beyitten fazla şiiri vardır. Münacaat, naat, kaside, gazel, mesnevî ve ilâhîlerden meydana gelen divanının, İstanbul ve Anadolu kütüphanelerinde pek çok nüshası bulunmaktadır. Bugüne kadar yapılmış çeşitli araştırmalardan anlaşıldığına göre Kemal Ümmî’nin Divan’ına ait elli bir değişik yazma belirlenmiştir. [15]Kemal Ümmi'nin divanında gazel, kaside ve rubai gibi divanlarda bulunan nazım şekillerinin yerine naat ve münacat gibi dini içerikli nazım şekillerine de rastlanılmaktadır. Şiirlerinde dini, ahlaki öğütlerde bulunmayı nasihatler ilave etmeyi seven bir şairdir. Eserlerinin halka hitap etmesini amaçlamış olduğundan şiirlerinde Yunus Emre'nin şiirlerine benzer niteliklere uygun sade, açık bir dil kullanmaya çalışmıştır. Bu bakımdan Kemal Ümmi'nin şiirleri oldukça anlaşılır bir dille yazılmıştır. Sade dille yazdığı bu kelimelerin içinde çok sayıda arkaik eski kelimelere de rastlamak mümkündür.[16]  Divanının bazı bölümlerinde Yunus Emre'yi aratmayacak şekilde sade ve anlaşılır bir Türkçe kullanmasını bilmiştir.

Divanında bulunan 200 beyit civarında " Kırk Armağan " adlı mesnevisi, tasavvufi, alegorik ( sembolik) bir eserdir. Bu eserinin yani mesnevisinin Peygamberin öğütlerini içeren 40 hadis olduğu da söylenebilir. Kemal Ümii kendisinden sonra bazı şairlerin yetişmesini de sağlayan bir mutasavvıf şairdir. Onun yetiştirdiği talebelerden olan Âşık Ahmet de bu dönemde yetişen tasavvufi şairlerden bir olarak tanınmıştır. [17]Kırk Armağan didaktik muhtevalı bir eserdir.

Kemal Ümmî bir tekke şairi olduğundan doğal olarak tasavvufî terimler ile zaman zaman Arapça ve Farsça tamlamalar kullanmış; ayet ve hadislere bazen doğrudan yer vermiş, bazen de onları dolaylı olarak işaret etme yoluna gitmiştir. Bu yüzden dilinde bazı bölümlerde kısmen ağırlık görülebiliyorsa da, temelde uyarıcı, öğretici amaç taşıdığı ve fazla sanat kaygısı taşımadığı için halkın dilini kullanmış; deyimlere, atasözlerine, hatta günümüzde bile bazı yöre ağızlarında yaşayan mahallî söyleyişlere yer vermiş,  Divanında epeyce veciz anlatıma başvurmuştur.[18]

 Bazı şiirlerinde hece veznini kullanmakla birlikte, genellikle aruz vezniyle yazmış, kendinden sonraki bazı şairleri etkilemiş bir şahsiyettir. [19]

Şiirlerinde Sünnî akidenin dışına çıkma­yan Kemal Ümmî’nin manzumelerini iki grupta toplamak mümkündür. Birinci grupta tevhid, münâcât ve na’tlar, ikinci grupta ise nutuk tarzı dinî ve tasavvufî telkinlerde bulunan şiirler yer alır. İkinci gruptaki şiirlerde temel düşünce mutlak yaratıcıya kavuşmaktır. Bunun yolu olarak da “ölümden önce ölmek” prensibi gösterilir. [20]
 

ESERLERİ       

Kemal Ümmi'nin divanından başka şu eserleri de vardır.

1.      Kırk Armağan: Dinî-tasavvufî nitelikli 200 beyitlik bir eserdir.

2.      Hikâye-i Hazîre-i Kuds: Cennetteki bir makamın bir hadiste bildirilen tasvirinin nazma çekilmiş hâlinden ibaret olan 139 beyitlik didaktik muhtevalı bir eseridir.

3.      Ahlâk Risalesi: İran hükümdarlarından Nusurevan’ın musahiplerinden olan Büzürcümihr’in hükümdara yönelik söylediği nasihatnamesinin Türkçe tercümesidir.

4.      Risâle-i Îmân: Namaza ilişkin küçük bir mensur risaledir.

5.      Vefat manzumesi: Mutlak ölüm gerçeğini, ölüm olgusunu isleyen 90 beyitlik bir eserdir.

Faydalanılan diğer eserler

·         Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 361.

·         Ömer Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara 1971, c.I, s. 277.

·         Menâkıbnâme-i Kemâl Ümmî ; Ali Emirî (Millet) Kütüphânesi, Manzûm; No: 1323

·         Dr. İsmail Ünver, 2002:TDVİA, C 25, 229

·         Uçman, 1986: BTK, C 3, 39

Kemal Ümmi Hayatı Eserleri Menkıbeleri

Kemal Ümmi Divanı ve Diğer Eserleri

BAZI ŞİİRLERİ

·         Ne kim hakdan gelür el-hükmü lillâh

·         Bakın iy cân ü dil gözün açanlar

·         “Her kim cihâna geldi peşîmân olur gider

·         Kişi bundan daħı artuķ ne aza

·         Münacatından;

·         BAHARİYE’SİDEN

·         Divanından Seçme Beyitler ve Dörtlükler

·         Münâcât

·         Der-Medh-i Eyyâm-ı Bahârât

·         Kimün ki gönli vü cânı cihânda câha düşer

·         İşidür bilür şu kim her yalunuzlar işidür

·         Tuyug Dünye tâdı âhiretde acıdur

·          

KAYNAKÇA

[1] Anonim Kemal Ümmi, .biriz.biz/evliyalar/ea0859.htm, son erişim 03-06-2013

[2] Anonim Kemal Ümmi, .biriz.biz/evliyalar/ea0859.htm, son erişim 03-06-2013

[3] NEJAT ZAMAN, ÜMMİ KEMAL HZ. (NİĞDE),magfiyetocagi.blogspot.com/2010/03/ummi-kemal-

[4]  Dr. İsmail Ünver, 2002:TDVİA, C 25, 229

[5] NEJAT ZAMAN, ÜMMİ KEMAL HZ. (NİĞDE),magfiyetocagi.blogspot.com/2010/03/ummi-kemal-

[6]  Dr. İsmail Ünver, 2002:TDVİA, C 25, 229

[7] nonim Kemal Ümmi, .biriz.biz/evliyalar/ea0859.htm, son erişim 03-06-2013

[8] Ünver, 2002:TDVİA, C 25, 229 )

[9] NEJAT ZAMAN, ÜMMİ KEMAL HZ. (NİĞDE),magfiyetocagi.blogspot.com/2010/03/ummi-kemal-

[10]  Doç. Dr., Bilâl AKTAN, Kemal Ümmî Dîvânı’nın Makâlât Adlı Yazması ve Dil Özellikleri, TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ, S. 99 , turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi

[11] Uçman, 1986: BTK, C 3, 39).

[12] Doç. Dr., Bilâl AKTAN, , S. 99 ,110 agy

[13] Zekeriya Bolat, Genç Bakış Dergisi.defterk.com/haber_detay.asp?haberID=2786

[14] Abdülbâki Gölpınarlı, Divan Şiiri, XV.-XVI. yy., İstanbul 1954, II, s.73.

[15]  Doç. Dr., Bilâl AKTAN, , S. 99 ,110 agy

[16] Dr. Mine Mengi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Basımevi, Ankara, 1977, shf, 127-12

[17] Dr. Mine Mengi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Basımevi, Ankara, 1977, shf, 127-12

[18] Bilâl AKTAN, , S. 99 ,110 agy

[19] Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 361.

[20] Anonim Kemal Ümmi, .biriz.biz/evliyalar/ea0859.htm, son erişim 03-06-2013