Osmanlı Şehnamecileri ve Eserleri
Şehnameci “ tarihe ait muharebeleri, tarihi olayları yazması için sultan veya devlet tarafından görevlendirilen yazar, şair” , devletin resmi tarih yazarı demektir. Osmanlı devrinde şehnamecilere vaka-yı nüvis de denmiştir.
Şehnamecilere şehnâme-nüvîs, şehnâme-hân’da denmiş, şehnâme-gûy, şehnâme-hân tabiri daha ziyade Firdevsi ’nin Şehname’sini ezbere okuyan anlamında kullanılmıştır. Osmanlı devrinde şehnâmeci ve şehnâme-nüvîs, tabirleri daha ziyade tarihi olayları yazan kişi, tarihçi, vaka-yı nüvis , yani vakları kaleme alan anlamındadır.
Şehnamecilik Firdevsi’nin Şehnamesine özenmekten kaynaklanmış olsa da Osmanlılarda şehnamecilik gerçek tarih yazıcılığı ve vakanüvislik olarak anlaşılmış ve uygulanmıştır. Osmanlı şehnamecileri tarihi birebir anlatmaya yönelmiş, şehnameciliği resmi tarih olarak anlamışlardır. Osmanlılardaki ilk şehnameler Firdevs’inin eseri örnek alınarak manzum ve mesnevi tarzında iken Seyyid Lokman döneminden sonra nesir tarzında ve Türkçe yazılmaya yönelmiştir.
Şehnamecilik Fatih zamanında başlamış olsa da Kanûnî Sultan Süleyman zamanında ve 1550 yılında bir müessese ve maaşlı bir memuriyet haline getirilmiştir. Onlarca maaşlı yazar ve minyatürcülerden oluşan şehnamecilerin görevi, Osmanlı tarihinin yakın geçmişini edebî şekilde tasvir etmek anlatmak rapor etmek, nakkaşlar ekibi ile birlikte minyatürler ile de süslemektir.
Osmanlı şehnamecileri tarihi olayların aslına sadık kalmalarına rağmen padişahları, askerleri ve komutanları övmekte abartıya kaçmışlardır.
Osmanlı Şehnamecileri ve Eserleri
Osmanlıda şehnamecilik Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayezid dönemlerine tekabül etmektedir. Fâtih Sultan Mehmed ve II. Bayezid’in zamanında vuku bulan olayları, savaşları ve fetihleri kaleme aldırmak istemeleri Osmanlı şehnamelerinin başlangıcını teşkil etmektedir. Osmanlı padişahlarının kendi devrilerinde vuku bulan olayları gerçekçi bir şekilde kaleme aldırmış olmaları ve bu eserleri Fridevsi’nin Şehnamesindeki anlatılanların gerçek tarih olduğunu zannetmelerinden kaynaklanır. Oysaki Fiirdevsinin Şehnamesinde anlatılan olayların pek çoğu, uydurma, efsane masalsı olaylardan ibaretken Fatih ve II. Ba<yezid zamanında yazılmayan Osmanlı Şehnameleri gerçek tarihi anlatmakta, destan efsane ve uydurma olaylara dayanmamaktadır.
Bu ve sonraki padişah zamanlarında yazılan tarih eserleri Firdevsi’nin yazdığı Şehname’ye özenerek yazılmış olsalar da Osmanlı Şehnameleri destansı, efsanevi olayları içermeyen aksine tarihi olayları gerçekte olduğu gibi anlatan tarih kitapları olmaktadır.
Bu tarih kitaplarına şehname adının verilmesi yanılgı ve özentiden kaynaklansa da Osmanlı padişahları kendi zamanlarının tarihini anlatmaları için tarihçiler görevlendirmişler, bu tarih kitaplarına şehname, yazarlarına da şehnamecei demişlerdir. Ancak Fatih ve II. Bayezid zamanlarında yazılmaya başlanan bu eserleri yazarların eserlerini tamamlayamadan vefat etmiş olmaları nedeni ile yarım kalmış eserlerdir.
Osmanlı devrinde şehnameci vazifesi verilen ilk kişi Fatih’in görevlendirdiği Şehdi’dir. Lakin Şehdi bu vazifesini tamamlayamadan ölmüştür. Kaşifi’nin Gaza name-i Rum adlı eseri Fâtih Sultan Mehmed’in 1451’e kadar olan hayatını konu alan ilk Osmanlı Şehnamesi örneği olmaktadır. Meâlî’nin 1473’e kadar Osmanlı tarihini anlatan Hünkârnâme adlı eseri de ilk örnekler arasındadır. Bu ilk örnek başarılı olsa da II. Bayezid döneminde Farsça kaleme alınmış olan Heşt Behişt, önemli bir eser olamamıştır.
1550 yılında kanuni tarafından İlk resmi şehnameci olarak görevlendirilen Arifi Fethullah Çelebi, (ö. 969/1561-62 ) Şehnâme-i Âl-i Osmân ve Minyatürleri adlı eserini beş cilt olarak tasarlamış, ancak bu eserini bitiremeden ölmüştür. Bu eser Seyyid Lokman ve ekibi tarafından tamamlanır. (23 Mart 1569)
Seyyid Lokman Aşuri Nakkaş Osman, ile birlikte yirmi iki kişiden oluşan bir nakkaşlar, hattatlar ve müzehhepler ekibi ile I. Süleyman, III. Selim ve III. Murad dönemlerinde pek çok eser vücuda getirmiştir. [1] Seyyid Lokman ve Nakkaş Osman ekibinin hazırladığı eserler şunlardır:
Zafernâme: ( 1578)Şehzade Bayezid isyanının bastırılması, Malta, Sakız ve Sigetvar seferleriyle Kanûnî Sultan Süleyman’ın ölümü ve II. Selim’in cülûsu anlatılır.
Selîm Hânnâme: (12 Ocak 1581) II. Selim devri olaylarını ihtiva eder
Şehinşahname: ( 1581) 3. Murad’ın tahta çıkışın 1574 den, 1581 yılına kadar olan dönemi Farsça anlatıp resimlendirmiştir. III. Murad için yazılan eser(1574-1581) yılları arasını III. Murad’ın tahta çıkışıyla başlayıp 1581 yılına kadar geçen başlıca olayları, özellikle Safevî devleti ile olan ilişkileri anlatır. Eser III. Murad zamanında saray hattatları ve nakkaşları tarafından çoğaltılmış ve Nakkaş hanedeki minyatür ustaları tarafından minyatürlerle süslenmiştir.
Hünername : Arifî Fethullah Çelebi’nin başladığı ama tamamlayamadığı Eflâtûn-i Şirvânî’nin üç faslını yazabildiği ama Seyyid Lokman tarafından bitirilen eserdir.( bkz Seyyid Lokman Aşuri ve Minyatür Eserleri )
Oğuznâme. “III. Mehmed dönemi (1599-1600). Kitap, Selçuklu tarihi özetidir ve Osman Bey’in ortaya çıkışına kadar gelir.
KİTAB- I SİYER-İ NEBİ: III. Murad zamanında Seyyid Lokman ve Nakkaş Osman ekibi tarafından hazırlanmıştır. İçerisinde 814 minyatürün bulunan eser 284.930 akçeye mal olmuştur. Topkapı Müzesinin bu altı ciltlik eserinin 3 cildi, Mütareke Yıllarında çalınmıştır.
Zübdetü't Tevarih “Tomar-ı Hümâyun, Mücmelü’t-tomar” adı ile de bilinir. Zübdet-üt-Tevarih üç nüshadan oluşmaktadır. Nüshalardan 1583 yılında yazılmış olanı Sultan III. Murad’a takdim edilmiştir. Eser genel bir tarihtir ve Osmanlı tarihi ile ilgili olan kısmı III. Murad’ın cülûsu üzerine boğdurulan şehzadelerin defni olayı ile son bulmaktadır
Kıyafet-ül insanniye fi şemail-i Osmaniye Şemailname ( Padişah Minyatürleri) 1579 Bu eserde I. Osman’dan III. Murat’a kadar on iki Osmanlı padişahının Nakkaş Osman tarafından yapılmış portresi yer almaktadır.[2] Sekiz nüshası bulunan bu eser ve tıpkıbasım halinde yayımlanmıştır. ( bkz Seyyid Lokman Aşuri Hayatı Eserleri )
Şehnâme-i Âl-i Osmân: Arifi’nin başladığı ve bitiremeden öldüğü bu eseri Şirvani de tamamlayamamış bu eseri de bitirmek Seyyid Lokman ve ekibine düşmüştür.
İlk cildi peygamberlere, II. cildi İslâmiyet’in doğuşuna, III. cildi eski Türk devletleri ve Selçuklular’a, IV. cildi Osmanlı Devleti’nin kuruluşu Osman Gazi’den Yıldırım Bayezıd’a kadar padişahların zamanında meydana gelen önemli olayları anlatır.
Tâlikîzâde Mehmed Subhi ve Eserleri
Farsça şehnâme yazma görevini yürüten Lokmân’ın azli üzerine (20 Eylül 1595) sarayın dördüncü şehnamecisi - vekāyi‘nüvisi olan Tâlikîzâde Mehmed Subhi’nin eserleri şunlardır. ( bkz Şehnameci Talikizade Mehmet Suphi Hayatı ve Eserleri )
Gürcistan Seferi. Ferhad Paşa’nın 1584 Tomanis seferini ele alan eser (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1300) yanlışlıkla Revâniyye şeklinde de bilinir.
Tebrîziyye: Eser Özdemiroğlu Osman Paşa’nın İran Azerbaycan ve Tebriz seferi ile Tebriz’in fethini anlatır 1585’te (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1299)
Şehnâme-i Hümâyun: Koca Sinan Paşa’nın 1593-1594’teki Yanıkkale seferine dair olan eser (TİEM, nr. 1963), Christine Woodhead tarafından doktora tezi olarak hazırlanmıştır.[3]
Eğri Fethi Târihi (Fetihnâme-i Eğri, Şehnâme-i Sultan Mehmed). Eser 1598’de tamamlanmıştır. Eser III. Mehmed ve Eğri’nin fethi ile 1596 yılındaki Haçova zaferini anlatır. (TSMK, Hazine, nr. 1609)[4]
Firâsetnâme ,1574, III. Murad’a cülûsü(Paris Bibliothèque Nationale, Suppl., nr. 1055)
Şemâilnâme-i Âl-i Osmân (TSMK, III. Ahmed, nr. 3592) Tâlikîzâde’nin ğı 1592-1593 Talikzade bu eserinde Osmanlı hânedanının yirmi belirgin özelliğinin anlatır.
Hasan Hükmî, 1601 Tâlikîzâde Mehmed’in yerine tayin edilmiş [5] ancak görevi esnasında herhangi bir şehnâme veya diğer eser yazamamıştır.
Hasan Hükmî’nin azlinden sonra şehnamecilik memuriyeti kaldırılmış, Padişahlar şehnâme türü eserler hazırlatmak için geçici komisyonlar oluşturmaya başlamıştır. [6]
Genç Osman zamanında eski kazasker ve münşî Ganîzâde Mehmed Nâdirî’nin yazdığı Türkçe manzum bir şehnâme vardır. 1V. Murat, devrinin önemli münşisi olan Nergisi’den bir şehname yazılmasını istemiş ancak Nergisi’nin ömrü kifayet etmemiştir. Fakat “1V. Murat, devrinde Mülhemi Efendi bazı parçalar yazmaya teşebbüs etmiş anacak bu eser de bitmemiştir. Bu örneklerden bazı parçaları Harabat’ın I. Bezminde bulmak mümkündür “ [7]
Bu tarihten sonra da Şehname yazma teşebbüsü de olmamıştır.
Nakkaş Osman ve Minyatür Sanatçılığı
Şemailname Padişah Minyatürleri Nakkaş Osman
Şehinşahname ve Minyatürleri Seyyid Lokman ve Nakkaş Osman
Üstat Nakkaş Osman Hayatı Hakkında Tespitler
Matrakçı Nasuh ve Nakkaş Osman
Seyyid Lokman Aşuri Zübdetü't Tevarih
Şehinşahname ve Minyatürleri Seyyid Lokman ve Nakkaş Osman
Seyyid Lokman Aşuri Hayatı Eserleri
Seyyid Lokman Aşuri ve Minyatür Eserleri
KAYNAKÇA
[1] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/seyyid-lokman-asuri-hayati-eserleri/80751
[2] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/seyyid-lokman-asuri-zubdetu-t-tevarih/80647
[3] CHRISTINE WOODHEAD, “TÂLİKÎZÂDE MEHMED SUBHİ” https://islamansiklopedisi.org.tr/talikizade-mehmed-subhi
[4] Vahit Çabuk Tâlîkîzâde Mehmed Subhî Efendi’nin Eğri Seferi Şehnâmesi Doktora çalışması (1986, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dr. Vahid Çabuk , Talikîzade Mehmed Subhi Efendi’nin Eğri Seferi Şehnamesi, https://www.kitapyurdu.com/kitap/talikizade-mehmed-subhi-efendinin-egri-seferi-sehnamesi/605058.html
[5] CHRISTINE WOODHEAD, ŞEHNÂMECİ, https://islamansiklopedisi.org.tr/sehnameci
[6] CHRISTINE WOODHEAD, ŞEHNÂMECİ, https://islamansiklopedisi.org.tr/sehnameci
[7] Tahir’ül Mevlevi Edebiyat Lügati, Enderun, İst., 1973, s. 138
