Mecaz Nedir Mecazi Anlam Mecaz Sanatları Özellikleri Örnekler

Yazıda mecaz nedir, mecaz tanımı, mecaz tanımları,  mecazın sözlük anlamları, mecazın terim anlamı, mecaz ve gerçek anlam,  edebiyatta mecaz, mecaz sözcüğünün kökeni, mecaz sanatları, mecaz sanatı örnekleri, şiirlerle mecaz örnekleri, beyitlerde mecaz  konuları işlenmiştir.

 

KONU BAŞLIKLARI 

• Mecaz Nedir Kökeni Sözlük Anlamı 
• Mecaz’ın Tanımları
• Mecaz Sanatı ve Mecazi Anlam
• Mecaz Yapma Yolları ve Türleri
• Mecazın Özellikleri
• Mecaz Örnekleri
•  

Mecaz Nedir Kökeni Sözlük Anlamı 

Osmanlıca yazılışı: mecaz :  مجاز
Mecaz sözcüğü Arapça kökenlidir ve izin verme anlamındaki cevâz sözcüğünden gelir. Çoğulu ise mecâzât şeklindedir.

Sözlüklerdeki anlamları: yol, gidilen yer, geçilecek yer. Bir yola, yere girme hakikatte olan şeyin,  gerçeğin tersi gerçeğin zıddı şekillerindedir.  Mecaz kelimesi edebiyatta terim bir anlam da kazanmıştır.

Mecaz’ın Farklı Tanımları

“Edebiyatta bir kelimeyi gerçek anlamından başka bir anlamda kullanma sanatıdır.”
“Bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılmasıdır.”
“Bir sözün gerçek anlamından uzaklaşıp,  yeni ve bir başka anlamda kullanılmasına  denir”

 

Mecaz yapmanın gayesi, ifadeye canlılık kazandırmak,  söze güzellik katmak, ifadeyi çarpıcı ve etkileyici bir hale getirmektir.  Bu yönü ile mecaz edebiyatın vazgeçilmez bir unsuru hatta en yaygın kullanılan söz sanatlarından birisi haline gelir.

Mecaz Sanatı ve Mecazi Anlam

Edebiyatta terim anlamı ile mecaz: kendi öz manasında kullanılmayıp, benzerlik, alaka, sebep, benzetme gibi vasıtalar ile bir sözü kendi anlamının dışında bir başka anlamda kullanmak anlamındadır. Türkçe de mecaz anlamı yerine değişmece terimi mecazın eş anlamlısı olarak önerilmiştir.

Mecaz olarak kullanılan sözcük kendi anlamı olduğu halde, benzetme ilgisi yoluyla veya benzetme amacı güdülmeden kendi anlamının dışında kullanılmış demektir.  Örneğin tilki bir hayvandır. Fakat bu sözü  “İhtiyarın tilkiliklerinden bıktık” anlamında kullanıldığında tilki sözcüğünün hayvan anlamında kullanılmadığını ve mecazi olarak kurnaz bir adamı ifade edecek şekilde kullanıldığını görürüz. Benzetme amacı olsun ya da olmasın benzerlik alakası ile bir sözü kendi anlamının dışında başka anlamda kullanmaktır.  

 

• Yüreğim yangın yeri: yangın sözcüğü kendi anlamında değil üzülmek anlamında kullanılmıştır.
• Sözlerime kulak ver: Kulak sözcüğü dikkatli dinlemek manasında
• Çocuğun içi içine sığmıyordu ( heyecan )
• Gülüm beni terk edecek  ( Gül sevgili manasında )
  
  

Mecaz Yapma Yolları ve Türleri

 

Yukarıda işaret edildiği gibi mecazlar benzetme maksatlı benzetme maksadı olmadan yapılan mecazlar olmak üzere iki yönden yapılır. Mecaz türleri de bu şekilde ortaya çıkar

a.Benzetme maksatlı yapılan mecazlar:  Bu tip mecazlarda benzetme amacı sezilir.  Benzetme alakasına dayanan mecazlar Benzetme ( Teşbih) , eğretileme ( İstiare  ) , kişileştirme (İntâk ), kinaye, tariz,  mübalağa 

 

Bu tip mecazlara” mecazi akli” de denir.  “Bu maçı Fatih Terim kazandı “ cümlesinde maçı kazanan futbolcular olsa bile akli mecaz vardır. Çünkü kazanmak eylemini yapan öznenin birisi diğerini de hatırlatır.

 

Manda yuva yapmış söğüt dalına,
Yavrusunu sinek kapmış duydun mu?   

Manda kuşa benzetilmiş, benzetilirken de mübalağa yapılmıştır.

 

“Aslanlarımız çok gol attılar”. Cümlesinde, futbolcular güçlü olan aslana benzetme amaçlı olarak benzetilmiştir.  “Binanın suyu patladı “ cümlesinde ise patlayan su, boruya benzetilirken benzetme amacı güdülmeden bir benzetme yapılmış olduğundan bu benzetme mecaz-ı mürseldir.

b.Benzetme amacı olmadan yapılan mecazlar  Ad Aktarması (Mecaz-ı Mürsel ) Bu tip mecazlara “Lugavi mecaz” yani dile dayalı mecazlar da denir.

 

 Bu yıllar başıma bak böyle yağdı dizesinde yıllar karın yağmasına ve ak saçlara benzetilmiş ve benzeyen ifade edilmeden istiare yapılmıştır.  Bu tip mecaz da benzetme amacı vardır.

 

Bir çırpıda kadehi yuttu

 

Kadeh derken içi kastedilmiş, kadeh şaraba benzetilirken benzetme amacı güdülmediği için bu tip mecaz düz değişmece de denilen mecaz, mürseldir. Dışı söylenmiş içindeki içki kast edilmiştir.

 

 

Mecazın Özellikleri

Mecaz gündelik hayatta da bilinçli veya bilinçsiz şekilde sık sık yapılan bir söz sanatıdır. Mecaz bilinçli veya bilinçsiz yapılmış olsun mutlaka bir benzetmeye veya hakikatin zıddı olan bir alakaya dayanır.   Örneğin " Ödülü aldıktan sonra bayağı bir havalandı." Cümlesinde havalandı sözcüğü ile yapılan mecazda adamın havalanması hem gerçeğe aykırıdır, hem de ödül alanın sevinci ve gururlanması kuşların eylemine benzetilmiştir. Fakat bu şekildeki mecazlı anlatımın ifadeye canlılık ve çarpıcılık kattığı;  anlamı daha iyi anlattığı da ortadadır.

Bir cümle de mecazlı kullanılan bir sözcüğün gerçek anlamında anlaşılmasına mani olan bir engeli de vardır.  Örneğin  “ Ali ondan da şeytandır” cümlesinde mecaz olarak kullanılan şeytanın gerçek anlamında olabilmesine engel olan Ali’dir.  Çünkü Şeytan Ali olmaz, Ali de şeytan olmaz o halde Ali’nin şeytan olması gerçeğe aykırıdır. Fakat Ali güçlü olan Şeytan’a benzetilmiştir.

Mecazlar benzetme –teşbîh- amaçlı yapılmış veya benzetme amacı olmadan yapılmış olan mecazlar olarak ikiye ayrılabilir. Teşbih, amaçlı olarak yapılan mecazlar,  teşbih, kinaye, istiare, teşhis ve intak gibi mecazlardır. Benzetme amacı olmadan oluşan mecazlara ise  mecaz-ı mürsellerdir.

Şiirlerle Mecaz Örnekleri

Ah eylediğim serv-i hıramanın içindir 
Kan ağladığım gonca-i handanın içindir   Fuzuli 

Ney-i bezm-i gamem ey âh ne bulsan yele ver
Oda yanmış kuru cismimde hevâdan gayrı  Fuzuli 

Sultân-ı gam nişîmen idelden derûnumu
Sahrâ-yi kalbe leşker-i sevda gelür gider Nabi

Anavarza at oynağı,
Kana bulanmış gömleği,
Kıyman a zalimler kıyman,
Kör karının bir değneği.

Dörtlükteki  “bir değnek “  kendi anlamı dışında ölen evladın yerine kullanılmıştır.

Can ipini ten yününden
Saran kirmen ular bir gün
Sulu yalçınlar önünden
Açılan gül solar bir gün          Seyrani 

Aralık itleri olmuş kumandan
Uyuz it kurtlara kumand'ediyor    Seyrani 

• SÖZ SANATLARI İLE İLGİLİ BAŞLIKLARIMIZ VE LİNKLERİ
  
  İstiare Söz Sanatı Nedir ( Türleri ve Örnekleri )
• Mekniyye Nerdir ( istiare-i mekniye ) Kapalı İstiare
  Erkan-ı İstiare ve Erkan ı Teşbih Nedir.
•  Divan Şiirinde Yergi Amaçlı Söz Sanatları 
•  İrâd-ı ve İrsal-ı Mesel Söz Sanatı Örnekleri ( İzahlarıyla)
•  İltifât Nedir ve İltifat Söz Sanatı
•  Kat’ Söz Sanatı Nedir
•  Kinaye Nedir Örneklerle Kinaye Söz Sanatı
•  MECAZLA İLGİLİ SÖZ SANATLARI
•  Muad Nedir ve İade Söz Sanatı
•  Türk Edebiyatı ve Şiirinde Söz Sanatları Yard. Doç. Dr. Nurullah ÇETİN
•  Ad Aktarması (Mecaz-ı Mürsel ) Nedir