İskender ve Cem’in Aynası Mirât-ı âlem numa Ayîne-i âlem-nümâ

Osmanlıca yazılışı: Mir’ât مرآت

Mi’rat sözcüğü Arapça kökenlidir ve sözlüklerde iki manası vardır. Birinci anlamı ayna ayine ; ikinci anlamı ise meşhur bir cins lâle dir. 

Mi’rat kelimesi ayna anlamındaki mecazi ve gerçek anlamı ile Divan Edebiyatında en sık kullanılan kelimelerinden biridir. Mi’rat sözcüğü divan şiirinde daha çok ayna anlamına gelecek şekilde ifade bulmuş, lale manasına gelecek anlamında nadir olarak kullanılmıştır. 

Ayine ve ayna şeklindeki anlamları mücella, parlak satıh, tecelli, vasıta gibi anlamlarda kullanılmış, gerçek anlamda kullanılan bu anlamlarının yanı sıra aşığın gönlü, gönül aynası, sevgili, sevgilinin yüzü gibi mecazi manalarında da karşımıza çıkmıştır.

Mir’at- ı cana bak dil –i mübtelayı gör

Ayine sundu destine şahın gedayı gör    Naili Kadim

 

Cevân-i nâzenînüm baksa mir’âte hicâb eyler

O nâzük verdi kendi âteş-i rengi gül-âb eyler   Arpaeminizâde Sâmî Şiirleri

 

Her ne dem mir’ât-ı câma yâr kendin gösterir

Sûret-i vuslat bize nâ-çâr kendin gösterir   Haşmet Şiirleri

Ayna ve ayine divan şiirinde üzerinde en çok hayal kurulan eşyalardan biridir. Ayna genellikle sevgili ile birlikte kullanılır. Sevgilinin elinde tuttuğu, sevgilinin yüzünü seyrettiği bir nesne olması dolayısı ile kimi zaman kıskanılan bir alettir. Aşığın sevgiliye hediye etmek istediği bir alet olarak da karşımıza çıkar. Ayna kelimesinin şiirlerde kullanım amaçlarından diğerleri, sevgiliye ayna tutma, sevgiliyi aynaya bakarken izleme, aynaya bakan sevgili imajları [1] ile ilgili olduğu gibi sosyal hayat ve tasavvufi anlamlarda da oluşmuştur. ( bkzAyna Tutmak - Ayine Dan- Ayine-i Gerdan )

Ayna veya ayine divan şiirinde kalbi de temsil eder. Kalb de tıpkı ayna gibi bakanı göstermektedir. Ayna ve Mir’at sözcükleri tasavvufi manada daha çok gönül aynası, tecelli, insanı-ı kâmil ve hayret anlamları ile kullanılmıştır. [2]

Girdâb-ı fikre dalma tehî sırrı var anın

Mir’ât-ı hüsne eyleme hayret-nümâ nazar.  Şeyh Galip Şiirleri

 

Ol eder seyrini bu hâne-i sad-nakşın kim

Sâf âyîne gibi gördügü renge boyanır. Şeyh Galip Şiirleri

 

Gehî nâkûs-ı deyr ü gâh kandîl-i haremdür dil

Gehî âyîne-i İskender ü geh câm-ı Cem'dür dil    Cevrî

 

Kitâb-ı hüsnüñe tab‘ ehli mir’atü’s-safâ dirler

Ruh-ı pür-tâbuña mû gelse hatt-ı dil-güşâ dirler   Nevizade Atai Şiirleri (https://edebiyatvesanatakademisi.com/category/nevizade-atai-atayi-siirleri/544

 

Ey cemâl-i enverün mir’ât-ı zât-ı kibriyâ

Safha-i rûyunda lâmi’ pertev-i nûr-ı Hudâ.    Besnili Nehcî Dede Şiirleri https://edebiyatvesanatakademisi.com/category/besnili-nehci-dede-siirleri/1424

Mirât-ı âlem numa veya  Ayîne-i âlem-nümâ Nedir.

Mirât-ı âlem numa veya  Ayîne-i âlem-nümâ Cihanı gösteren ayna anlamına gelir. Bu iki ayna Cem ve İskender’in aynalarını hatırlatır. Divan edebiyatının en sık kullanılan mazmunlarından olan bu aynalara dair birçok da esatir bulunur. İskender’in aynası ile ilgili üç farklı efsane anlatılmaktadır. Bunlardan birisi: İskender’in elinde tutarak kimin yalan kimin doğruyu söylediğini gösteren aynasıdır. Diğeri ise İskenderiye’de bir kule üzerinde kurdurup çok uzaktan düşman gemilerini görebildiği ve uzaktan gemileri yakabildiği aynasıdır.  [3] İskender İskenderiye şehrini kurduğu zaman Belinas, Hermis ve Valines onun için bir ayna yapmışlar ve yüksek bir yere koymuşlar, bu aynada oraya gelmekte olan gemileri daha çok uzakta iken görüyor ve bu aynaların ışığını tutarak uzaktaki gemileri yakıyorlarmış.

Başka bir rivayette ise Aristo, öğrencisi İskender için uzaktaki gemileri yakabilen bir ayna yapar. Bu ayna İskenderiye şehrinde minare gibi bir sütunun üzerine kurulur ve bu ayna ile İskender’e yüz mil uzaktaki gemileri bile göstermektedir. Fakatbir gece, bekçileri uyurkenbu ayna çalınır ve denize atılır.

Üçüncü rivayet ise daha ziyade Cem’in aynasına benzer bir ayna ile alakalıdır. Hint hükümdarı, yuvarlak veya küre şeklinde bir aynayı İskender’e hediye olarak göndermiştir. Aynanın arka tarafı doğru konuşanları gösterirken, yalan söyleyenlerin yüzünü göstermez veya renk değiştirirmiş. “İskender önemli bir konuda birine bir şey sorar, aldığı cevabın doğru mu yalan mı olduğunu anlamak için de o kişiye aynanın arkasına baktırır, böylece yalan mı söylüyor doğru mu söylüyor anlarmış. “BKZ  Âyîne-i Âlemnümâ İskender ile Aynası )

Bir âyîneyle Iskender nice benzer sana cânâ

Senün her bakdugun mir'ât olur `âlem-nümâ cânâ   Şeyhülislam Yahya Şiirleri https://edebiyatvesanatakademisi.com/category/seyhulislam-yahya-siirleri/522

Cem ‘in aynası ise âlemi gösteren memlekette kimin ne işle uğraştığını Cem’e bildiren aynadır. Cem’in aynası temsilî yedi madenden yapılmış, sihirli bir kadehtir. Cam-ı Cihannuma’ adlı bu aynaya bakan Cem civar ülkelerdeki halleri seyredermiş.  Cem bu kadehe bakarak, devlet görevlilerinin adil davranıp davranmadıklarını, zulum edenleri, nizamı bozanları, intizamı sağlayanları görür ona göre davranırmış, Hangi ülkeye bakmayı dilerse o ülkeyi görür ülkelere ve düşmanlarına da bakarak tedbirler alırmış. ( Cem Cemşid-i Hurşit Divan Şiirinde Cem- Hatt-ı Câm Hatt-ı Sağar Nedir ve Cemşid-i Hurşid'in Kadehi ) Bu aynalar ayine-i İskender ve ayine-i Cem, olarak da adlandırılırlar. ( BKZ Câmı Cem Câm-ı cihannüma Câm-ı âlemnüma, )

Câm la'lindir senin âyine rûy-ı enverin

Adı var câm-ı Cem ü âyine-i iskender'in         Bakî

 

Ruhuñ âyînesinde câm-ı la'lün gösterür diller

Safâ ehline birdür câm-ı Cem mir'ât-ı İskender   (Dânişî)

 

Âlemün nakşını seyr itmek ise maksûdun

Bakma âyîne-i İskender'e Cem câmın gör      (Tıflî) (

 

Tab’ı mir’ât-i cemâl-i cân-fezâ-yı saltanat

Sînesi Âyîne-i ‘âlem-nümây-ı saltanat   Baki'

 

Mirat-ı mücella ibret nümâdır

Aşk ile baktıkça insana gözler

Nazar kılanların canı fedadır

Sıdk ile isterse kurbana gözler      Konyalı Aşık Şem'i 

 

 İgili Linklerimiz 

·         Mir'ât Nedir Mirât-ı âlemnuma Ayîne-i İskender ve Cem'in Aynası

·         Câmı Cem Câm-ı cihannüma Câm-ı âlemnüma,

·         İSKENDER'İN AYNASI AYİNEİ ALEM NÜMA

·         Güneş Şiirimizde Şems Mihr Afitâb Hurşid

·         Cemşid ü Hurşid Menevisi Ahmedi

·         Ayine Şiirimizde Ayna Mazmunu ve Örnekleri

·         Dârâ III.Darius Kimdir ve İskender

·         İSKENDER'İN AYNASI AYİNEİ ALEM NÜMA

·         AYİNE -İ GUBAR ( Jeng ) NEDİR ( Ayna ve Gönül Kiri)

·         Cem - Cemşid-i Hurşit ( Divan Şiirinde Cem ve Tüm Özellikleri )

·         AYİNE TÜRLERİ ŞİİRİMİZDE AYNALAR VE ÇEŞİTLERİ

·         Ayna Tutmak - Ayine Dan- Ayine-i Gerdan

KAYNAKÇA

[1] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/post/ayine-siirimizde-ayna-mazmunu-ve-ornekleri/85062

[2] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/post/ayine-turleri-siirimizde-aynalar-ve-cesitleri/85063

[3] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/post/tab-i-mir-at-i-tahmis-i-gazel-i-necati/108194