AYİNE- İ İSKENDER ve AYİNE-İ ALEM NÜMA

İskender'in aynası veya tasavvufi manadaki kullanılan hali olan "Ayîne-i âlem-nümâ (Cihanı gösteren ay­na)" anlamındadır ve bu mazmun bir takım efsanelere dayanır. Bu efsanelerin kaynağı ise İran esatirleri ile ( destan- mit)  ( BkzDârâ III.Darius Kimdir ve İskender )  İskender nameler ve Yunan kökenli kimi rivayetlerden oluşur. ( BKZ Türk Edebiyatında İskendernameler )

Bu rivayetlerden bir tanesi: İskender İskenderiye şehrini kurduğu zaman orada bulunan hekim­lerden Belinas, Hermis ve Valines bir ayna yapmışlar ve yüksek bir yere koymuşlar, bu aynada oraya gelmekte olan gemileri daha çok uzakta iken görüyor ve bu aynaların ışığını tutarak uzaktaki gemileri yakıyorlarmış şeklindedir. [1]

• Senün ol sîne-i billûrını kim görse dirlerdi
• Cihâna bir dahi İskender-i âlem-nümâ geldi (Rezmî)

• Der ü dîvârı hep mir'ât-ı İskender midür bilmem
• Temâşâ eyledikce başka bir âlem olur meşhûd     (Rahmî)

Başka bir rivayet ise Aristo’nun öğrencisi İskender için uzaktaki gemileri yakabilen bir ayna yaptığı, bu aynayı İskenderiye şehrinde minare gibi bir sütunun üzerine kurduğu, bu ayna ile İskender’in yüz mil uzaktaki gemileri bile gördüğü ve bu aynanın bir gece, bekçileri uyurken çalınıp denize atıldığı şeklindedir.

• Cila vermiş ise ayine-i İskender’e Risto
• Benim sen saykal- ı ayine-i re’yi savabımsın   Nedim [2]

Saykal aynayı parlatan alettir. Aristo, İskender’e aynasını paralatmak için cila vermişse, sende benim gönül aynamı parlatan saykalsın.

Hint kökenli olduğunu düşündüğümüz diğer bir rivayette ise Hint hükümdarı Kayd ‘ın İskender'e gönderdiği dört önemli hediyeden bir tanesi de bu aynadır. Yuvarlak mı, düz mü yoksa küre şeklinde mi olduğu pek anlaşılamamıştır. Divan edebiyatında bu ayna düz, yuvarlak veya küre şeklinde olarak da düşünülmüştür. Fakat bu aynanın daha çok düz olarak düşünüldüğü bu aynanın iki tarafı da gösteren bir ayna olduğu düşüncesi biraz daha yoğun olarak işlenir. Aynanın arka tarafı doğru konuşanları da gösterirken, yalan söyleyenlerin yüzünü göstermez veya renk değiştirirmiş. İskender önemli bir konuda birine bir şey sorar, aldığı cevabın doğru mu yalan mı olduğunu anlamak için de o kişiye aynanın arkasına baktırır, böylece yalan mı söylüyor doğru mu söylüyor anlarmış. Yalancı olanlar aynaya  baktığı zaman ayna görüntü vermez İskender de, yalan mı  söylüyor, doğru mu söylüyor; aynaya ( aynanın aldığı şekle, renge göre, veya aynayı yalancıları göstermediği haline ) bakarak anlarmış.[3] ( BKZ Mir'ât Nedir Mirât-ı âlemnuma Ayîne-i İskender ve Cem'in Aynası )

• Böyle cevher var elümde n'eyleyim dünyâyı ben
• Başına çalsın felek ayne-i İskender’i                 Nefi

Sirakusalı Arşimet’in de buna benzer bir ayna yaptığı Sirakusa şehrinin surlarına diktiği şeklinde rivayetler de bulunur. Bu yanalar çok uzaktan düşmanları ve gemilerini gösteren aynalardır. Divan şiirinde İskender'in çok uzağı görebilen aynası da sık sık mana olarak kullanılmıştır.

Divan şiirinde bu efsaneler değişik şekillerde karşımıza çıkmış, daha çok bilinmeyen şeyleri gösteren sihir ve büyücülükte kullanılan, ikiyüzlüleri ve yalancıları ortaya çıkaran, gelecekten haber veren, çok uzakta olanların neler yaptığını gösteren, hatta gelecekten de haber veren ayna anlamlarında kullanılmıştır.

• Görüp cam – ı Skender sandım anı
• Ki gösterdi bana cümle cihanı      Mesihi [4]
• Sinesi çak etse saki sunsa la’lin neyleriz
• Alemin ayine-i İskender ü cam – Cem’in   Mantıki

Saki Cem ile İskender'in aynasını parçalar gibi sinesini parçalayıp  kırmızı şarabı sunarsa neyleriz.

• Bil ḳıl üzredür esās·ı ḥüsnüñ itme iʿtimād
• Rūzigār Ayīne·i İskendere virdi ẖalel           Necati Bey

• Câm la'lindir senin âyine rûy-ı enverin
• Adı var câm-ı Cem ü âyine-i iskender'in         Bakî

Senin ay gibi parlayan yüzün içtiğim kırmızı şarabın içinde gözüküyor, İskender’in veya Cem’in aynasının ancak adı var. ( tadı yok)

Divan şiirinde İskender'in aynası çoğu zaman câm-ı Cem'le birlikte anılır. Cem'in kadehi tıpkı İskender'in aynası gibi cihanının kolaylıkla seyredilebildiği bir kadeh olarak düşünülmüştür. (

• Gehî nâkûs-ı deyr ü gâh kandîl-i haremdür dil
• Gehî âyîne-i İskender ü geh câm-ı Cem'dür dil    (Cevrî)
• Ruhuñ âyînesinde câm-ı la'lün gösterür diller
• Safâ ehline birdür câm-ı Cem mir'ât-ı İskender   (Dânişî)

• Âlemün nakşını seyr itmek ise maksûdun
• Bakma âyîne-i İskender'e Cem câmın gör      (Tıflî) (

"Âyine-i İskender, tasav­vufta da kâmil insanın Allah'tan başka şeylerden arınmış olan kalbini ifade eder. Bu kalpte ancak hakikatler akseder. İskender’in aynası tasavvufi şiirde kalbin saflığını ortaya çıkaran bir semboldür. "Bu ayna kalbi saf olanları gösterir olmayanları göstermez veya kalbinin saf olmadığı, yalancı hilebaz, ikiyüzlü olduğunu gösterir. ( BKZ Ayine Şiirimizde Ayna Mazmunu ve Örnekleri )

• Arifiz ayine-i âlem nümâdır gönlümüz
• Rüzgârın çümbüşinden sanmayın gafilleriz   Adli [5]

• Bizim gönlümüzün aynası öyle bir  arifane aynadır ki bize her şeyi gösterir. Rüziğarın çıkardığı tozdan dumandan bir şeyi görmediğimizi sanmayın

• Hızr’a minnet etmeyiz zulmette İskender gibi
• Var gönül şehrinde bir alem- nümâ âyînemiz.    Tahir Olgun

• Skender – veş n’ola seyreylesek biz âlem-i abı
• Bizim peymânemiz ayine-i âlem –nümâdır hep       Bais [6]

İskender'in aynası ile âlemi seyretsek ne olacak ki, Bizim meylerimiz zaten âlem-i nümâmızdır.

•  Aks-i ruhsarınla mirât-ı Sikender dediler
• Benim Halìlim Àteş-i Nemrûd derdim badeye Taşlıcalı Yahya 

• Bir âyîneyle İskender nice benzer sana cânû
• Senin her bakdığın mir'ât olur âlem-nümû cânû         Şeyhülislam Yahya[7]

• Aks-i la’lüŋ sâkiyâ sâgarda seyr itsem nola
• Bir ‘aceb âyînedür rûh-ı musavver gösterür   Bursalı Rahmi

Divan şairleri ustaların çıraklarına attıkları tokadı İskender’in yanası olarak anlamış ve kullanmışlardır. Bu sille ile suratta oluşan renk değişimleri veya silleyi yiyen çırağın sağı solu bir müddet başka şekil göstermesi, yalana, hileye aman eden bir terbiye oluşu alakaları ile kullanılmış olmalıdır.

• Bu kahtı feyzde erzan düşürdü feyyz-i irşadı
• Diyen ayine -i alam nüması silli -i üstada

İLGİLİ BAŞLIKLARIMIZ

•  Mir'ât Nedir Mirât-ı âlemnuma Ayîne-i İskender ve Cem'in Aynası
• Câmı Cem Câm-ı cihannüma Câm-ı âlemnüma,
• İSKENDER'İN AYNASI AYİNEİ ALEM NÜMA
• Cemşid ü Hurşid Menevisi Ahmedi
• Güneş Şiirimizde Şems Mihr Afitâb Hurşid
• Cemşid ü Hurşid Menevisi Ahmedi
• Ayine Şiirimizde Ayna Mazmunu ve Örnekleri
• Dârâ III.Darius Kimdir ve İskender
• İSKENDER'İN AYNASI AYİNEİ ALEM NÜMA
• AYİNE -İ GUBAR ( Jeng ) NEDİR ( Ayna ve Gönül Kiri)
• Cem - Cemşid-i Hurşit ( Divan Şiirinde Cem ve Tüm Özellikleri )
• AYİNE TÜRLERİ ŞİİRİMİZDE AYNALAR VE ÇEŞİTLERİ
• Firdevsi Şehname Konuları Önemi Etkileri
• İskendername Ahmedi
• Kaydafe Kadifekale İskender’in Yenemediği Kadın Hükümdar
• Mir'ât Nedir Mirât-ı âlemnuma Ayîne-i İskender Cem'in Aynası
• İskender Kimdir Edebiyatta İskender ve Zülkarneyn
• İskenderiye Şehri ve Şiirlerimizde İskenderiye
• Ab-ı Hayat Ab-ı Hayvan Bengisu Nedir Beyit örnekleriyle
• Çeşme-i Hayvan Hızır İskender ve Ab-ı hayat

KAYNAKÇA 

• ^{[1] İskender PALA, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ötüken Yay., İstanbul 1999.}
• ^{[2] A. Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB Yayınları, İst. 1996, shf 123}
• ^{[3] İskender PALA, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ötüken Yay., İstanbul 1999.}
• ^{[4] A. Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB Yayınları, İst. 1996, shf 123}
• ^{[5] A. Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB Yayınları, İst. 1996, shf 123}
• ^{[6] A. Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB Yayınları, İst. 1996, shf 123}
• ^{[7] İskender PALA, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ötüken Yay., İstanbul 1999.}