GirişKayıt

Türk Edebiyatında İskendernameler

20.12.2014

İSKENDERNAMELER VE İSKENDER KİMLİĞİ

 İslâm edebiyatında konusu klasikleşen, birçok şair tarafından tekrar tekrar yazılan mesnevi konularından birisi de İskender namelerdir. İslam edebiyatının ortak mesnevi konularından ve kahramanlarından biri olan İskender tarihte yaşamış olan Makedonyalı İskender ile her zaman aynı kişi değildir. Daha doğrusu tarihteki İskender ile karışmış, Kurandaki Zülkarneyn ile kimliği birleşmiş yarı tasavvur edilmiş, yarı gerçek, yarı efsanevi bir kahramandır. ( BKZ İskender Kimdir Edebiyatta İskender ve Zülkarneyn ) Edebiyatımızdaki İskender namelerde gördüğümüz İskender bu yapıdaki İskender mantığı ve böylesi kimliği üzerine kurgulanmış, kalıplaşmış unsurlardan oluşan mesnevi konusu ve kahramanıdır.

İslam edebiyatındaki ve Türk edebiyatındaki mesnevilerde İskender’in kimliği veya fetihleri hakkında bazı tarihi gerçekliğe de rastlanılmakla birlikte ailesi ve şahsiyetine ilişkin rivayetler çoğunlukla efsanelere dayanır. 

Mesnevilerdeki İskender, Doğuyu ve Batı’yı temsil eden çift boynuzlu masalsı bir karakterdir. Bu karakter tüm dünya ile birlikte Zülumat ülkesini de fetheden, Hızır ve İlyas ile birlikte ab-ı hayat suyunu aramaya çıkan, hocası Aristo’ya uzakları gösteren aynalar yaptıran bir İskender’dir. ( bkz Mir'ât Nedir Mirât-ı âlemnuma Ayîne-i İskender Cem'in Aynası)

Hatta bu mesnevilerde İskender’in adı da çok çeşitlidir. “Zülkarneyn’in İskender-i Kebîr, İskender-i Ekber, İskender-i Himyerî; Makedonyalı İskender’in ise (Alexandre the Great) İskender-i Rûmî ve İskender-i Yunânî diye anılmasına rağmen edebî eserlerde bu adlandırmalar tamamen birbirine karışıp Zülkarneyn’in kişiliği İskender’in hayatına kuvvetli biçimde sindirilmiş ve “İskendernâme” adı verilen tür içinde de İskender neredeyse tamamen Zülkarneyn kimliğine bürünmüştür.” [1]

 

İSKENDERNAMELERİN GENEL KONUSU

Türk ve İslam edebiyatında hayatı efsaneleşen İskender’den bahseden İlk eserler Taberi’nin tarihi, Firdevsi’nin Şehnamesinde anlatılan daha sonra da  ’nin yazmış olduğu müstakil İskendernamedir . Genceli Nizami’nin bu eserindeki İskender ile gerçek Makedonyalı İskender’in arasında büyük farklar vardır. ( bkz İskendername (Şerefnâme ve İkbâlnâme) Nizami Gencevi ) Genceli Nizami’nin  yazdığı veya sonradan yazılan İskendernamelerdeki İskender, Makedonyalı İskender değil; Makedonyalı Büyük İskender (The Great Alexsandre) ile Kur’an’ın Kehf sûresinde ismi geçen “Zülkarneyn ”  ve Hızır’la birlikte “Ab-ı Hayatı “ arayan İskender’in kişiliklerinin birbiriyle karıştırılması ile oluşmuş efsanevi bir İskender’dir.  

Nizami’nin bu eserinden sonra pek çok İskendername yazılmıştır. Hemen hepsindeki İskender de aşağı yukarı Nizami’nin tasvir ettiği İskender modeli üzerine kurulmuştur. ( bkz  İskendername Ahmedi) Nizami’den sonra yazılan İskendernamler ya Nizami’nin eserinin tercüme edilmiş hali yahut da geliştirilmiş versiyonları şeklindedir.

 

İSLAM VE TÜRK EDEBİYATINDA YAZILMIŞ İSKENDERNAMELER

İskendernâme mesnevisinin kaynakları arasında mensur İslâm tarihleriyle (Târîh-i Taberî, Târîhu’l-hamîs vb.) tefsirler (Tenvîrü’l-mikbâs, Mefâtîhu’l-gayb vb.) önemli yer tutar. [2] ( bkz Şehname ve Taberi'de Cem Cemşit-i Hurşit ) Hikâyenin ilk manzum şekli Firdevsî Tusi ve Şehname

 ’si içindeki 2500 beyitlik bölümdür. Şehnâme’de İskender, Rum Hükümdarı Filip’i (Feylekos) yenen ve onun kızı ile evlenen İran Hükümdarı Dârâ’nın oğludur. Şehnâme’nin bu bölümü, ondan sonra İslâm edebiyatlarında yazılan İskender konulu bütün eserlerin kaynağı olmuştur. [3] ( bkz Firdevsi’nin Şehnamesi Kaynakları İçeriği Kahramanları Destanları Dönemleri) Hikâyeyi müstakil ve manzum bir mesnevi halinde yazan ilk şair ise Genceli Nizami’dir. Nizami’nin İskendername (Şerefnâme ve İkbâlnâme)  adlarındaki iki bölümden oluşur. Bu eserde İskender, dünyayı fethetme hırsı ve merakıyla, dünyada ne kadar “garaip” ve “acayip” şey varsa hepsini öğrenmek, göklerin nizamını âlemdeki her ülkeye taşımak ve ölümsüzlük suyunu bulmak amacıyla seferlere başlamış, hayalindeki Mutluluklar Ülkesini bulduktan sonra ülkesine dönmüştür. [4]

İskendername, Nizami’nin yazmış olduğu Hamse’sinin son mesnevisidir. Nizami’nin İskendername’si , Şerefnâme ve İkbâlnâme, adında iki bölümden oluşur. Bu iki mesnevi “ İskender’in tarihî ve efsanevî yönlerini işlediği için sadece İskendernâme adıyla da anımıştır. [5]Fars edebiyatında Emîr Hüsrev-i Dihlevî’nin Âyîne-i İskenderî’si ile (Aligarh 1918; Moskova 1977) Abdurrahman-ı Câmî’nin Mıredname-i İskenderî’sidir (Moskova 1984). Ayrıca Zeynelâbidîn Ali Abdî Beg Nevîdî Şîrâzî’nin Âyîne-i İskenderî (Moskova 1977), Bedreddin Keşmîrî’nin İskendernâme (Blochet, III, 352-354), Hasan Bey İtâbî’nin Sikendernâmeleri bu konuyu işleyen mesnevilerdendir.

Özbekistan sahasında ise  Ali Şir Nevai ‘nin önemli bir etkisi vardır. Türk edebiyatında Ahmedi’nin

 ( öl. 1412-13 ), Hamzav’inin (Ahmedi'nin kardeşi [öl. ?]), Ahmet Rıdvan’ın  (öl. 1528-1539 arası), Karamanlı Figani (öl. 1532) ve ) BEHİŞTİ AHMET SİNAN ÇELEBİ  (XVI. Asır) İskendername yazan şairler olmaktadır.

 Ahmedi’nin İskendername  adlı eseri Anadolu sahasında türün ilk örneğidir ve eserin diğer müellifler üzerinde ciddi bir etkisi vardır. Hamzavl'nin eseri yer yer manzum kısımlar içeren mensur bir eserdir ve bu yönüyle diğer İskendernamelerden ayrılır. Bu müstakil eserler haricinde İskender hikâyesi, Ravzatii 'l-Envar (Derviş Hayali [15. asır]), Tulhfetu'l-Emsal (Naili Mehmed [öl. 1675] ),  Gencine-i Raz Mesnevisi Taşlıcalı Yahya [öl. 1582] ) ve başka bazı eserlerde bir bölüm olarak geçmektedir. [6] Şu halde varlığı bilinen ancak ele geçmeyen tek İskendername Karamanil Figanl'nin İskendername'si olarak görünmektedir.

Türk dünyasının çeşitli bölgelerinde İskender-i Zülkarneyn'le ilgili anlatmalar masal, efsane veya hikâye olarak değişik şekillerde karşımıza çıkmaktadır.

 

MESNEVİLERDEKİ İSKENDER’İN AİLESİ VE DİĞER ÖZELLİKLERİ

İslam ve Türk edebiyatındaki İskenderlerin babası Philippos’un adı Filefûs Feylefûs ve Feylekûs olarak da geçer (Dîneverî, s. 29; Taberî, I, 573). Annesi Olympias’ın adı ise Rukya veya Rufya diye anılır (İbn Fâtik, s. 241) [7] İskender’in milliyeti menkıbeleştirilmiştir. Filip’in değil I. Dârâ’nın (Dârâ el-Ekber) oğlu haline çevrilmiştir. Buna rağmen tarihteki İskender gibi hocası Aristo’dur, babası Dârâ el-Ekber ölünce de onun yerine geçer (Taberî, I, 575). İskender, yedi yaşından itibaren Aristo’nun ilmî terbiyesi altında yetiştirilmiş, on beş yaşında tahta çıkmıştır. Ülkesini ve halkını Sokrat, Eflâtun ve Aristo’nun öğütleriyle yönetmektedir. Dara ile İskender’in savaşması nedeni ise Dara, İskender’in üvey kardeşidir ve İskender tahta geçince İskender’den haraç istemiş, İskender de onun üzerine yürümüştür.

İslam ve Türk edebiyatındaki İskender Müslümandır. Dünyayı ele geçirmek istemesinin nedeni ise çok defa, âleme İslami nizami getirmek içindir. Mesela ilk müstakil İskendername’yi yazan Nizami bu şekilde göstermektedir. Sonraki yazılmış mesnevilerin hemen hepsinde de İskender’in amacı budur.

İskendernâmeler’de İskender’in seferler çıkması Hızır ve Zülkarneyn ile bağlntılı düşünülmüş tam da burada İskender’in kimliği Kuran da geçen Zülkarneyn ile birleşmiştir. (el-Kehf 18/83-99) İskendernamlerde âb-ı hayât = ilim, Aristo = akıl) fikrî, ahlâkî ve didaktik hususları temsil ederken, İskender “ doğu mistisizminin etkisinde efsanevî bir müslüman kahraman olarak anlatılır. İskendernâme mesnevisinin kaynakları arasında mensur İslâm tarihleriyle (Târîh-i Taberî, Târîhu’l-Hamîs vb.) tefsirler (Tenvîrü’l-mikbâs, Mefâthu’l-gayb vb.) önemli yer tutar.

İskender üvey kardeşi Dara’ya savaş açarak Asya ve Afrika’ya seferlere başlar. Persler bozguna uğrar. Dârâ’yı mağlûp eden İskender Mecûsî din adamlarını öldürür ve bu dinin kitaplarını yaktırır. Astronomi, tıp ve felsefeye dair eserleri kendi ülkesine gönderir. Dârâ, Hindistan Kralı For’a (Porus) sığınmak için kaçarken yaralanır. Dara’nın kızı Rûşeng ile (Roxana) evlenmesini ister ve ardından Dara ölür. Rûşeng’le evlenince de İran tahtının vârisi olur. (İbn Fâtik, s. 230-232).[8]

 

MESNEVİLERDEKİ İSKENDERNAMELERİN GENEL KONUSU

İskendernâmeler’in konusu aşağıdaki şekilde çerçevelenebilir.

İskender, rüyasında bir meleğin verdiği Allah’ın kılıcıyla ordusunun başına geçip dünyayı fethetmeye çıkar;. Zâbülistân (Gazne) hükümdarının Gülşah adlı kızıyla sevişip Zâbülistân’ı da ele geçirir. Ardından Hindistan’ı fetheder ve Hint Prensesi Şah Bânû ile evlenir. Çin’e geçip Tabgaç Han’ı ve ülkesini bir ejderhadan kurtarır. Dokuz Oğuzlar ’la karşılaşır. Azerbaycan’da bir kavmi Ye’cûc ve Me’cûc elinden kurtarmak için bir set (sedd-i İskender) yaptırır. Ruslara galip gelir. Kendisini öldürmeye gelen devleri alt eder. Elindeki tılsımlı ayna ile (âyîne-i İskender) harikulade şeyler görebilmektedir.[9]

Mısır’ı ele geçirip İskenderiye şehrini kurar. Yanındaki âlimlere çeşitli kitaplar yazdırır. Kâbe ve Kudüs’ü ziyaret eder. Bir süre sonra hastalanır. Âlimler şifa olarak âb-ı hayatı tavsiye ederler. Başta Bazı mesnevilerde İskender Arap yarımadasını da ele geçirmiş, Aden ve San‘a’nın fethinden sonra Mekke’ye dönerek Kâbe’yi tavaf etmiş, Cidde’den gemilerle Mağrib seferine çıkmış, Kayrevan’a varıp geri dönerek Kudüs’te ölmüştür (el-Ahbârü’t tıvâl, s. 33-35) .[10]

Ölümsüzlük sırrına ermek için Kuzey kutbuna doğru 400 adamıyla beraber Zulumât ülkesinde on sekiz gün yol alırlar yanında ise Hızır ve İlyas da vardır. Hızır ab – ı hayatı bulmuş atı ile içinde yıkanmıştır. İskender de gelsin içisin diye düşünürken su aniden yok olur. Bunun üzerine bütün çabalara rağmen genç yaşta ölür.


İSKENDERİN AYNASI

 ( İskender’in bu aynası Hint hükümdarı Kayd ‘ın İskender'e gönderdiği dört önemli hediyeden biridir. Divan edebiyatında bu ayna düz, yuvarlak veya küre şeklinde olarak da düşünülmüştür. Fakat bu aynanın daha çok düz olarak düşünüldüğü bu aynanın iki tarafı da gösteren bir ayna olduğu düşüncesi biraz daha yoğun olarak işlenir. İskender bu aynanın arka tarafı doğru konuşanları da gösterirken, yalan söyleyenlerin yüzünü göstermez veya renk değiştirirmiş. İskender önemli bir konuda birine bir şey sorar, aldığı cevabın doğru mu yalan mı olduğunu anlamak için de o kişiye aynanın arkasına baktırır, böylece yalan mı söylüyor doğru mu söylüyor anlarmış.[11] )

 

İSKENDER İLE İLGİLİ LİNKLER VE BAŞLIKLARIMIZ 

KAYNAKÇA

profile

Şahamettin Kuzucular

0

0

Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın

Yorumlar