Türk Edebiyatında Nasihatnameler

 Türk Edebiyatında Nasihatnameler

Nasihatname Arapça “nasaha” kökünden türemiş “öğüt” manasına gelen “nasihat” ile Farsça “mektup, kitap, ferman” anlamlarına gelen “nâme”nin birleşmesi sonucu oluşmuş  bir kelimedir. Nasihatname’nin diğer eş anlamlısı olan Pendname ise öğüt kitabı anlamına gelir.  Farsçadaki pend kelimesinin   Türkçedeki karşılığı öğüt anlamındadır. Nasihat ve pendnameler,  dînî-ahlakî-siyâsî  ve sosyal öğütler içeren eserlerdir.

“Nasihatnamelerin temeli, Lokman Suresi 13-19. ayetlerde yer alan, Hz. Lokman ‘ın oğluna verdiği öğütler ile Hz. Peygamber'in: "Din, nasihat’ten ibarettir" hadisine dayanmaktadır.” [1] Nasihatnameler  kendi aralarında hitap ettikleri kesimler açısından iki  Pendname ve Siyasetname  olarak  iki gruba ayrılabilir. Pendnamaler, müelliflerin çocukları, Müslümanlar ve Müslüman toplumlar için; Siyasetnameler, Hünkâr, şehzadeler ve devlet adamları için yazılmışlardır.

Nasihatnamelerin pek çoğu kişilere, toplumlara veya belirli bir kişiye yazılmıştır.   Örneğin Nabi’nin Hayriye  adlı eseri Nabi’nin oğulları için yazılmıştır. Bazı nasihatnameler ise  devletin içinde bulunduğu koşulların nasıl düzeleceğine dair önerileri içerir. Özellikle 17 yy. dan sonra  yazılmış bir çok nasihatname bu şekildedir.  Koçi Bey Risalelerinde olduğu gibi. Siyasetname adıyla anılan bu nasihatnameler  daha çok devlet yöneticilerine  devletin aksayan yönlerini tespit ederek nasıl düzeltilebileceğine dair öğütler içermektedir.

Nasihat-nâmeler insanları ve toplumları İslami inançlar çerçevesi  içinde ve  yazıldığı devrin doğru, ahlaklı ve iyi  olarak kabul ettiği  ahlaki ve sosyal değerlere uygun insanlar yetiştirmek,  toplumları ahlaken eğitmek amaçlı yazılardır. Nasihat-nâmelerde   İslâmî temellere dayalı ahlâkî davranışlar esas kabul edilmiş,  , teorik ahlâktan ziyade  pratik hayata önem verilmiştir.  “Dinin emir ve yasakları ile gelenek ve töre ahlâkı içinde yapılması veya yapılmaması gereken davranışları konu almışlardır. “ [2] Bu eserlerde Müelliflerin kişisel tespit, kişisel kabul, tecrübe ve öğütlerinin yanı sıra, yazarlar görüşlerini destekleyecek  dini hikâyeler, kıssalar, âyet, hadis, atasözleri ve vecizelere de   yer vermişlerdir.

Ahlâkî-didaktik amaçlı olan bu eserler manzum ve mensur  olarak yazılmışlardır.   İnsanları iyiliğe, doğruluğa  ve ahlaki ve güzelliğe yöneltmeyi amaçlayan  eserlere   nasihat-nâme, pend-nâme, öğüt name  gibi adlar verilmiştir. Toplumların ahlaken  çözülme dönemlerinde kaleme alınan nasihatnameler toplumsal ahlaka düzen verme amaçlı yazılmış eserlerdir. Adları farklı olsa da amaçları aynıdır. “ Nasihat konulu kitaplar arasında halk için yazılanların yanında aydınlara yönelik edebî değer taşıyanlar da vardır. Bu eserleri dinî, siyasî, tasavvufî, içtimaî vb. şeklinde tasnif etmek mümkündür.”[3]

Nasihatname ve Pendnameler Türk edebiyatında en çok yazılmış türlerin başında gelmektedir.  Türk Edebiyatında Kutadgu Bilig H  ’den başlayarak 19 yy a kadar çok sayıda mensur ve manzum naisahatname yazılmıştır.  Adı nasihatname olmayan  ama nasihatname niteliği taşıyan Mevlana’nın Mesnevi’si gibi çok sayıdaki diğer eserleri de dâhil ettiğimiz zaman bu sayı çok artmaktadır.

İlk Nasihatnameler

Doğrudan doğruya   nasihat  amaçlı yazılmayan, nasihatnâme adını  da taşımayan pek çok kitap yazılmıştır. Mevlana 'nın Mesnevi'si , Sadi Bostan ve Gülista , Pançatantra  veyaKelile Dimne , Yûsuf Has Hâcib’in  Kutadgu Bilig,’ Nizamülmülk  ün Siyasetnâme’si  bu tip eserlerdir.

Türk Edebiyatında ilk nasihatname örneği  Kutadgu Bilig dir.  Anadolu sahasında ise ilk nasihatname örneği Ahmet Fakih ve Çarhname, Yunus Emre ’nin Risalet’ün nushiyye, Mevlana ve Mesnevisi 13 yy da yazılmış diğer nasihatnamelerdir.

   14. yy da Yazılmış Nasihatnameler

Hoca Mesud Süheyl ü Nevbahar ve Ferhengnâme-i Sa'di Süleyman adlı bir şair tarafından yazılan ve 203 beyitlik kısmı elde bulunan nasihatnâmesidir. [4]

15.  yy da Yazılmış Nasihatnameler

Aydınlı Müridi Pend-i Rical Mesnevisi, Kelile ve Dîmne Tercümesi Kul Mesu  , Sinan Paşa’nın Maârifnâme (Ahlâknâme) isimli mensur nasihatnâmesi, Gülşenî-i Saruhânî’nin Râznâmesi, Şeyhoğlu Mustafa Marzubân-nâme,  Mercimek Ahmet ve Kabusname: ,  Dede Ömer Ruşeni ’nin nasihatnâmesi, Germiyanlı Yetîmî’nin İbretnâme’si,  Şeyh Eşref’in çocuk terbiyesine ilişkin Nasîhatnâmesi, Hurûfî şairi Refîî’nin 1451 beyitlik Beşâretnâme’si, Ahmed-i Dâî’nin Farsça’dan tercüme ettiği 115 beyitlik Vasiyyet-i Nûşirevân-ı Âdil be-Pusereş, Sinan Paşa’nın Maârifnâme (Ahlâknâme) isimli mensur nasihatnâmesi , Germiyanlı Yetîmî’nin doksan dokuz beyitlik İbretnâme’si, Şeyh Eşref’in çocuk terbiyesine ilişkin Nasîhatnâmesi.[5]

16 yy . Nasihatnamleri

DERVİŞ ŞEMSEDDİN VE DİH MURG MESNEVİSİ, Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi’nin torunu Abdülkerim bin Mehmed  Nesayih’ül Ebrar adlı mensur nasihatname,  Şah İsmail –Hatai ‘ nin  Nasihatnamesi, Edirneli Nazmi Pend-i Attâr Tercümesi, Karamanlı Şeyh Cemâlî ‘nin mensur Nesâyihu’ s-sûfiyye fi’ l-mevaizi’ d-dîniyye, İbrâhim Gülşenî ‘ nin 196 beyitlik mesnevi şeklindeki nasihatnâmesi, Geyveli Güvahi nin 2133 beyitlik Pendname’si, Hızrî nin Âb-ı Hayât, Muhyî ’ nin Pendnâme-i Şâhî, Askerî ‘nin cinsel muhtevalı Pendnâme’si, Zaîfî Pîr Mehmed’ in Bâğ-ı Behişt adlı Bostan tercümesi, Bihiştî Ramazan Efendi’ nin   Heşt bihişt’i , Cemâlî ‘nin Risâle-i Durûb-ı Emsâl’i, Şemseddin Sivâsî ‘ nin Mir’âtü’l-ahlâk ve mişkâtü’l-eşvâk ve Gülşen-âbâd’ı, Âlî Mustafa Efendi’nin Nushatü’s-selâtîn, [6]Lütfi Paşa ‘nın Asafname

17 yy Nasihatnameleri

Sâfî Mustafa Efendi’ nin Gülşen-i Pend, Hasan Kâfî Akhisârî ‘ nin Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-âlem, eysî’nin Hâbnâme’si, Koçi Bey Risaleler,  Nabi Hayriye  ,  Aziz Efendi’nin Kanunnâme-i Sultânî,  Kâtib Çelebi’nin Düstûrü’l-amel li-ıslâhi’l-halel, Hezarfen Hüseyin Efendi’nin Telhîsü’l-beyân fî kavânîni Âli Osmân,[7]

18.  yy Nasihatnameleri

Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın Nesâyihu’l-vüzerâ ve’l-ümerâ, Seyyid Mehmed Emrullah Emîrî, Nasîhatnâme-i Emîrî, Akhisarlı Vassâf Abdullah Efendi’nin Hayâl-i Behcet-âbâd adlı mesnevisi, Diyarbekirli Seyyid Ahmed Mürşidî Efendi’nin Pend-i Mürşidî’si, Naîmüddin Tımışvarî’nin Silk-i Cevâhir’i ve Sünbülzâde Vehbî’nin Lutfiyye,[8]

19.  yy Nasihatnamleri

Ahmed Şerîfî’nin Pend-i Gülistân-ı Şerîf,  

Cumhuriyet devrinde  ise  Gençlerle Baş Başa Prof. Dr. Ali Fuat Başgil

KAYNAKÇA

[1] Alim YILDIZ, Nasihatname, Pedname Ya Da. https://www.ayvakti.net/ayvakti-oyku/item/nasihatname-

[2] Ramazan EKİNCİ16. ASIRDA YAZILMIŞ MENSUR BİR NASİHAT-NÂME: ABDÜLKERİM BİN MEHMED’İN NESÂYİHÜ’L-EBRÂR’ITurkish Studies -olume 7/2 Spring 2012, p.423-441 , ANKARA/TURKEY

[3] İskender Pala, NASİHATNÂME, TDVİA- cilt: 32; sayfa: 410

[4] V. Mahir  Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, MEB 1970, shf 148

[5] İskender Pala, NASİHATNÂME, TDVİA- cilt: 32; sayfa: 410

[6] V. Mahir  Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, MEB 1970, shf 148

[7] İskender Pala, NASİHATNÂME, TDVİA- cilt: 32; sayfa: 410

[8] İskender Pala, NASİHATNÂME, TDVİA- cilt: 32; sayfa: 410