İdrisi Bitlisi Heşt bihişt Sekiz Cennet
İdrisi Bitlisi Heşt bihişt Sekiz Cennet
İdris-i Bitlisi, Uzun Hasan’ın oğlu Yakup Bey’in sarayında katip iken 1501’de Osmanlı devletine sığınmış, 1502 senesinde II. Bayezid ’in emri üzerine Farsça olarak büyük bir Osmanlı tarih kaleme almıştır. [1] “İdris-i Bitlisî, XV. yüzyılın ikinci yarısıyla XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış Sultan II. Bayezid ile Yavuz Sultan Selim’e müşâvirlik yapmış çeşitli ilim dallarında da eserleri bulunan önemli bir düşünür ve devlet adamıdır. “ [2]İdris-i Bitlisi, Yavuz Sultan Selim ’in saltanatı döneminde Osmanlı sarayına önemli hizmetlerde bulunmuş, özellikle doğu vilayetlerinin Osmanlılara katılmasında aktif rol oynamıştır. [3]
İdris-i Bitlisi’nin hayatı hakkında Dr. Orhan BAŞARAN tarafından “yapılan araştırmalar esnasında, bizzat kendisinin istinsah ettiği bazı eserleri içeren ve Ragıp Paşa Kütüphanesi, 919 numarada kayıtlı olan bir mecmuada onun hayatı ile ilgili şimdiye kadar bilinmeyen bazı bilgiler tespit edilmiştir.” [4]
Çeşitli ilim dallarında eserleri bulunan Bitlisi en çok Heşt Behişt [5]adlı tarih kitabı ile tanınır. Yazar bu eserinde sekiz Osmanlı hükümdarını her biri bir defter teşkil edecek şekilde “ sekiz cennet “ adıyla kaleme almış, sekiz padişah için sekiz ayrı bölüm halinde eserini yazmıştır. Sekiz cennet anlamına gelen Heşt Bihişt kelimesi ile Bitlisi sekiz padişahın devrini sekiz cennete benzetmiş olmaktadır.
İdris-i Bitlisi bu eserini oldukça süslü bir dille kaleme almış bu eseri ile süslü Osmanlı tarihi yazıcılığını başlatmış kabul edilmektedir. Bu yüzden çağdaşı tarih yazarları ve tezkireciler onun bu eserini “biraz abartmış” diyerek eleştirmişlerdir. [6]
Yazarın bu eseri 8000 beyitten oluşur ve bu eserini 13 ayda tamamlanmıştır. Heşt behşt oldukça güç bir lisanla yazıldığı için yazma nüshalarının sayısı azdır. Bitlisi’den sonra Osmanlı Tarih yazıcılığında İran edebiyatı tarzı tarih yazıcılığı ve Arap edebiyatı tarzı tarih yazıcılığı olmak üzere iki tarih yazıcılığı tarzı ortaya çıkmış olur.
İran tarzı tarih yazıcılığı, İran tarihçiliğinin geleneğinden gelen bir alışkanlık ile olayları abartan ve süslü olarak yazılan bir tarih yazma geleneğidir. Şehnameden beri gelen bu alışkanlık Heşt Behişt ile edebiyatımıza da girmiş olacaktır. Arap Tarzı tarihçilik ise Yavuz döneminde Mısır seferiyle birlikte edebiyatımızda görülmeye başlar. Arap Edebiyatı tarzı tarih yazıcılığının ilk örneğini ise İbn Kemal Kemalpaşazade ’nin eseri ile gözükür. Özellikle İbn-i Fahd adlı Arap asıllı tarihçinin İbn Kemal Kemalpaşazade ’nin üzerinde etkisi büyük olmuştur.
Süslü bir Farsça ile yazılmış olan Heşt bi-Hişt iki defa Türkçeye çevrilmiştir. Çevirenlerden birisi müellifin büyük oğlu Ebu’l-Fadıl Mehmet’tir. Bu eserin Türkçe tercümesi İstanbul Üniversite kütüphanesinde numara 430’da kayıtlıdır. Eserin diğer bir nüshası ise Viyana kütüphanesinde bulunmaktadır. Türkiye’de ve Türkiye dışındaki kütüphanelerde pek çok yazma nüshası bulunan Heşt Bihişt’in müellif hattı dört nüshası günümüze ulaşmıştır. [7]
Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı nüsha (Esad Efendi, nr. 2197) muhtemelen müellifin Mekke’den döndükten sonra yanında bulunan, dîbâcesiyle hâtimesini sonradan eklediği yazmadır. [8]
Nuru Osmaniye Kütüphanesi numara 3078’de kayıtlı bulunan eserin “Heşt-Behişt Tercümesi” olduğu iddia edenlerin yan ısıra bu eserin Kemalpaşazade İbn-i Kemal Tevarih- i Al'i Osman’ın , I., II. ve IV. Defter’lerinin bir arada bulunduğu bir mecmuadan ibâret olduğu görüşünde olanlar da vardır. Nuru Osmaniye Kütüphanesi nde bulunan tezhipli nüsha (nr. 3209), ise Abdülkadir Özcan’a göre Süleymaniye nüshasının bazı düzeltmelerle bizzat müellif tarafından temize çekilmiş şeklidir. [9]
“Heşt Bihişt’in Osman Bey ve Orhan Bey dönemlerine ait bölümleri Mehmed Şükrü Bey tarafından incelenmiş tir.(Isl., XIX [1931], s. 131-157), Wilhelm Friedrich Carl Giese eserin bazı bölümleri üzerinde çalışmlar yapmıştır. Abdülbâki Sâdî Efendi 1146 (1733-34) yılında I. Mahmud’un emriyle Heşt Bihişt’i Türkçe ’ye çevirmiştir. Mütercim bu sırada manzum kısımları ve diğer bazı yerleri çıkarmış, eserin tertibini değiştirmiş, bazı konuları atlamış, mukaddimeyi de tamamen terketmiştir; Eserin Farsça aslında yanlış yazılmış bazı yer adlarını ise düzeltmiştir. Birçok yazma nüshası bulunan Tercüme-i Heşt Bihişt’in bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Bağdat Köşkü, nr. 196). Eserin Kosova Savaş’ıyla ilgili kısmı Salih Trako tarafından Boşnakça’ya çevrilip yayımlanmıştır (POF, sy. 14-15, s. 329-352)”.[10]
“Müellifin oğlu Ebülfazl Mehmed Efendi, Yavuz Sultan Selim devri (1512-1520) olaylarını babasının müsveddelerine dayanarak Zeyl-i Heşt Bihişt adıyla kaleme almıştır (TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 1406).” [11]
Sitemizdeki Tevarihler Gazanameler Gazavatnameler Zafername ve Selimnameler
Kemalpaşazade İbn-i Kemal Tevarih- i Al'i Osman
Gelibolulu Ali Mustafa Hayatı ve Eserleri
Gelibolulu Ali Divanları ve Diğer Eserleri
Gelibolulu Mustafa Ali Kunhul Ahbar
Gelibolulu Mustafa Ali ve Nusretname Adlı Eseri
Bosnalı Sabit Zafername Ve Diğer Eserleri
Zafernamei Hazreti Sultan Murad Han Rahimizade İbrahim Çavuş
Suzi Çelebi Hayatı Mihaloğlu Ali Bey Gazavatnamesi
Tâcü't-Tevârîh Hoca Sadettin Efendi
Zafernamei Hazreti Sultan Murad Han Rahimizade İbrahim Çavuş
Goncaı Bâğı Murad Rahimizade İbrahim Çavuş
Rahimizade İbrahim Çavuş Kitabı Gencinei Fethi Gence
Rahimizade İbrahim Çavuş Hayatı Tarihçiliği ve Eserleri
Selaniki Mustafa Tarih-i Selanik'i
Kalkandelenli Sücudi ve Selimname
Osmanlı Tarihçileri Eserleri 14 ve 15.. Asır
Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri 17 18 19. Asır
Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri 16. yüzyıl
Osmanlı Tarihçileri ve Tarih Konulu Eserleri
Osmanlı Tarihçileri Eserleri ve Eser Linkle
Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman'dan
Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman- Bu tevârîhi çün eyledüm
Nişancı Celalzade Mustafa Çelebi Tabakatül Memalik Selimname Diğer Eserleri
Kalkandelenli Sücudi ve Selimname
Kılıççızâde İshak Çelebi Selimname İshaknâme
Selimname Koca Nişancı Celalzade Mustafa Çelebi
KAYNAKÇA
[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/osmanli-tarihcileri-eserleri-14-ve-15-asir/76471
[2] Bülent AKOT, Mevlânâ İdris-i Bitlisî ve Manzum Kırk Hadîs Tercümesi: Hadîs-i Çihil, https://www.islamiarastirmalar.com/magazine/tr-mevln-idris-i-bitl
[3] İdrîs-i Bitlisî’nin hayatı ve eserleri hakkında geniş bilgi için bk. Taşköprülü-zâde, ‘İsâmuddîn Ebu’l-hayr Ahmed Efendi, eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye fî ‘ulemâi’d-Devleti’l-‘Osmâniyye, nşr. Ahmed Subhi Furat, İstanbul 1985, s. 314; İdrîs-i Bitlisî, Selim Şah-nâme, haz. Hicabi Kırlangıç, Ankara 2001, s. 5-32; Özcan, Abdülkadir, “İdrîs-i Bitlisî”, DİA, İstanbul 2000, XXI, s. 485-488; Başaran, s. 10-39.
[4] Dr. Orhan BAŞARAN, drîs-i Bitlisî Hakkında Bazı Yeni Bilgiler, https://farsca.blogcu.com/idr-s-i-bitlis-hakkinda-bazi-yeni-bilgiler/934362
[5] Heşt Bihişt hakkında geniş bilgi için bk. Babinger, Franz, Die Geschichts-schreiber der Osmanen und Ihre Werke, Leipzig 1927, s. 46-49; a.mlf., Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok, Ankara 1992, s. 52-55; Özcan, Abdülkadir, “Heşt Bihişt”, DİA, İstanbul 1998, XVII, s. 271-273; Başaran, Orhan, İdrîs-i Bitlîsî’nin Heşt Bihişt’inin Hâtime’si (Metin – İnceleme – Çeviri), Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2000, s. 41-115.
[6] Prof. Dr. Abdülkadir Özcan: Türkler tarih yazmaktan çok tarih yapmışlardır, https://www.mostar.com.tr/koseDetaylar.aspx?id=1137
[7] Abdülkadir Özcan, HEŞT BİHİŞT , TDV İA, cilt: 17; sayfa: 273
[8] Abdülkadir Özcan, HEŞT BİHİŞT , TDV İA, cilt: 17; sayfa: 273
[9] Abdülkadir Özcan, HEŞT BİHİŞT , TDV İA, cilt: 17; sayfa: 273
[10] Abdülkadir Özcan, HEŞT BİHİŞT , TDV İA, cilt: 17; sayfa: 273
[11] Abdülkadir Özcan, HEŞT BİHİŞT , TDV İA, cilt: 17; sayfa: 273
